مرداویج زیاری
جهان در حال گذار از ساختارهای سنتی صنعت و انرژی به سوی الگوهای نوین مبتنی بر فناوریهای پاک، منابع تجدید پذیر و پیشرفت‌های نوظهور در حوزه هم‌جوشی هسته‌ای یا نیوکلیر فیوژن (Nuclear Fusion) است. این تحول عمیق، در بستری از چالش‌های همزمان نظیر رشد پُرشتاب جمعیت جهانی، بحران فزاینده امنیت مواد خوراکی، و رقابت روز افزون برای دسترسی به عناصر استراتژیک همچون لیتیوم (Lithium) ، نیکل (Nickel) و نئودیمیوم (Neodymium)و دیگر فلزات ارزشمند کمیاب، ضرورت بازتعریف و بازنگری در راهبردهای کلان ملی کشورها را بطور جدی مطرح ساخته است. این مقاله با رویکردی تطبیقی و تحلیلی، به واکاوی روندهای جهانی در حوزه انرژی و فناوریهای نوین پرداخته و بر اهمیت انطباق و همگام سازی سیاست‌های آینده ایران با این تحولات بنیادین تأکید دارد و مسیری برای مواجهه هوشمندانه ایران با دگرگونی‌های پیش‌رو ترسیم مینماید.
۱. مقدمه
در دهه‌های آینده، ساختار قدرت اقتصادی و سیاسی جهان دستخوش تغییراتی بنیادین خواهد شد. کاهش وابستگی جهانی به سوخت‌های فسیلی، افزایش جمعیت و نیاز به امنیت آب و مواد خوراکی، و رقابت برای تصاحب منابع حیاتی فناوری نوین، مهم ترین محورهای این تحول هستند. کشورهای توسعه یافته در حال طراحی نقشه‌های ژئوپولیتیکی خود بر اساس این متغیرهای نوین‌اند. ایران به عنوان کشوری با موقعیت ژئوپولیتیکی ویژه، منابع غنی انرژی، و پتانسیل‌های نهفته در بخش کشاورزی و انرژی‌های تجدید پذیر، میتواند یکی از بازیگران اصلی این نظم نوین باشد—مشروط بر آنکه سیاست گذاری‌های راهبردی آینده ایران با درک صحیح از این تحولات شکل گیرد.
۲. گذار بزرگ جهانی؛ از تاریکی نفت به روشنایی انرژی پاک
براساس گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، تا سال ۲۰۵۰ میلادی مصرف انرژی‌های فسیلی از ۷۵ درصد فعلی به کمتر از ۲۵ درصد خواهد رسید و سهم انرژی‌های تجدید پذیر مانند خورشیدی، بادی، و هیدروژنی رشد چشمگیری خواهند داشت.(IEA, World Energy Outlook 2023) این تحول موجب کاهش نقش ژئوپولیتیکی کشورهای نفت خیز سنتی و افزایش اهمیت کشورهایی میشود که در زنجیره تولید فناوریهای پاک قرار دارند.
پیامد برای ایران:
اقتصاد ایران وابستگی شدیدی به صادرات نفت و گاز دارد، بطوریکه بیش از ۶۰ درصد از درآمدهای ارزی کشور از این منابع تأمین میشود. این وابستگی، اقتصاد کشور را در برابر نوسانات قیمت‌های جهانی انرژی، تحریم‌ها و تحولات ژئوپلیتیکی آسیب پذیر کرده است. در صورتیکه اصلاحات ساختاری در اقتصاد صورت نگیرد و مسیر توسعه متکی بر منابع سنتی ادامه یابد، ایران ممکن است نقش مؤثر خود را در معادلات اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای و بین‌المللی از دست بدهد.
از این‌رو، ایجاد تنوع در ساختار اقتصادی کشور — از طریق گسترش بخش‌های مولد، تقویت صادرات غیرنفتی و حمایت از صنایع دانش بنیان — به یک ضرورت استراتژیک تبدیل شده است. همچنین، سرمایه‌گذاری در فناوریهای نوین حوزه انرژی، بویژه انرژی‌های تجدید پذیر مانند خورشیدی، بادی و هیدروژن سبز، میتواند به عنوان یک راهبرد بلندمدت، ضامن امنیت اقتصادی و انرژی کشور در دهه‌های آینده باشد.
۳. نبرد بزرگ بر سر فلزات فردا؛ جانشینان نوین نفت
با رشد روزافزون فناوریهای نوین نظیر خودروهای الکتریکی، توربین‌های بادی و سامانه‌های ذخیره‌سازی انرژی مانند هیدروژن، نیاز جهانی به مجموعه‌ای از عناصر کمیاب و فلزات راهبردی بگونه چشمگیری در حال افزایش است. فلزاتی مانند لیتیوم (Lithium)، کبالت (Cobalt)، نیکل (Nickel) و نئودیمیوم (Neodymium) نقش حیاتی در تولید باتری‌های پرظرفیت، موتورهای الکتریکی و تجهیزات انرژی‌های تجدید پذیر ایفا میکنند.
بر اساس گزارش بانک جهانی (World Bank, 2020)، تنها تقاضا برای لیتیوم تا سال ۲۰۵۰ ممکن است بیش از ۵۰۰ درصد افزایش یابد. این روند نه تنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی این منابع است، بلکه آنها را به ابزارهایی نوظهور در رقابت‌های ژئوپولیتیکی تبدیل کرده است. به‌عبارتی، کشورهایی که به این منابع دسترسی دارند یا زنجیره تأمین آنها را کنترل میکنند، میتوانند در نظم نوین جهانی نقش مؤثرتری ایفا کنند.
در این میان، ایران با برخورداری از تنوع بالای زمین شناسی، ذخایر معدنی غنی و موقعیتی جغرافیایی راهبردی (استراتژیکی) در منطقه، این قابلیت را دارد که به یکی از بازیگران اصلی در زنجیره تأمین فلزات حیاتی و صنایع فناورانه نوین تبدیل شود. این موقعیت به ایران این امکان را می‌دهد که هم در استخراج مواد اولیه و هم در صادرات و تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی، نقش مؤثری ایفا کند. با این حال، برای بهره برداری از این ظرفیت‌ها، ایران نیاز دارد که در بخش اکتشاف و تولید مواد معدنی سرمایه گذاری کند، زیرساختهای فنی و فناوری مورد نیاز را توسعه دهد و همچنین سیاست‌هایی دقیق و هوشمند در زمینه روابط بین‌المللی منابع طبیعی تدوین کند. در غیر این صورت، عقب ماندن از این رقابت جهانی میتواند منجر به حاشیه نشینی اقتصادی و کاهش قدرت چانه زنی ایران در معادلات نوین ژئوپولیتیکی شود. در چنین شرایطی، نحوه مواجهه با تحولات فناوریهای محور پایه و تغییرات ساختاری در بازارهای جهانی، نقش تعیین کننده‌ای در آینده جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران خواهد داشت.
جهان در دل تحول، نمونه‌ای از میدان نبرد آینده
رقابت میان قدرت‌های جهانی بر سر دسترسی به منابع معدنی حیاتی، به ویژه فلزات نادر خاکی، به یکی از اصلی ترین محورهای ژئوپولیتیکی در قرن بیست و یکم تبدیل شده است. نمونه بارز این رقابت، تلاش ایالات متحده و چین برای نفوذ در مناطق دارای ذخایر استراتژیک همچون گرینلند (Greenland)است. گرینلند، به دلیل دارا بودن منابع غنی از عناصر کمیاب مانند نئودیمیوم (Neodymium) ، لانتان (Lanthanum) و تانتالوم (Tantalum) که در تولید فناوریهای پیشرفته نظیر خودروهای برقی، توربین‌های بادی و تجهیزات نظامی کاربرد دارند، به نقطه‌ای مهم در معادلات اقتصادی و امنیتی تبدیل شده است. آمریکا با هدف کاهش وابستگی به زنجیره تأمین تحت سلطه چین، به دنبال ایجاد نفوذ اقتصادی و سیاسی در این منطقه است. از سوی دیگر، اتحادیه اروپا نیز با آگاهی از آسیب پذیری زنجیره تأمین خود، در حال تدوین راهبردهایی برای استخراج، بازیافت و واردات پایدار این فلزات است. این تحرکات، به روشنی نشان می‌دهند که میدان رقابت جهانی از نفت و گاز بسوی منابع معدنی فناورانه جا به جا شده و کشورها در حال بازتعریف اولویت‌های ژئوپولیتیکی خود بر همین اساس هستند (U.S. Geological Survey, 2023).
۴. چالش امنیت مواد خوراکی و رشد جمعیت
بر اساس گزارش چشم‌انداز جمعیت جهان ۲۰۲۲ که توسط سازمان ملل متحد منتشر شده است (UN, World Population Prospects 2022)، پیش بینی میشود جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰ از مرز ۱۰ میلیارد تن فراتر رود. این رشد چشمگیر جمعیت، تقاضا برای منابع حیاتی به ویژه مواد خوراکی، آب و انرژی را بطور قابل توجهی افزایش خواهد داد. در این میان، محدودیتهای طبیعی نیز به چالش‌های موجود دامن خواهند زد. افزون بر این، تغییرات اقلیمی موجب بروز پدیده‌هایی نظیر افزایش دما، کاهش بارندگی‌های منظم، خشکسالی‌های شدید تر، و افزایش رخدادهای غیر منتظره آب وهوایی خواهند شد. این تحولات، همراه با بحران جهانی کم آبی و فرسایش تدریجی خاک‌های حاصلخیز، ظرفیت تولید مواد خوراکی را در بسیاری از مناطق جهان تهدید میکند. در نتیجه، فشار مضاعفی بر نظام‌های تأمین مواد خوراکی وارد خواهد آمد که میتواند پیامدهایی چون افزایش ناامنی مواد خوراکی، مهاجرت‌های اقلیمی، و تشدید نا برابری‌های اقتصادی و اجتماعی را در پی داشته باشد.
در چنین شرایطی، تدوین و اجرای راهبردهای جامع با هدف ارتقای بهره وری منابع، توسعه کشاورزی پایدار، و سرمایه گذاری هدفمند در فناوریهای نوین مرتبط با تأمین انرژی، موادخوراکی و آب، بویژه در کشورهای در حال توسعه، به یک ضرورت حیاتی برای دستیابی به امنیت مواد خوراکی و پایداری زیست محیطی تبدیل شده است.
نتایج و پیامدهای حیاتی برای ایران:
در حال حاضر، تنها حدود ۱۱٪ از سطح خشکی‌های زمین بطور بالقوه برای کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد؛ معادل تقریبی ۴.۵ میلیون کیلومترمربع. افزون بر این، زمین‌هایی که قابلیت تبدیل به اراضی کشاورزی را دارند، حدود یک میلیون کیلومتر مربع برآورد میشوند. در صورت بهره برداری بهینه از این اراضی، میتوان تولید مواد خوراکی جهانی را تا ۲۳٪ افزایش داد.
اما این پایان راه نیست. اگر این توسعه اراضی با تکنولوژی‌های نوین کشاورزی مانند کشاورزی عمودی (vertical farming) ترکیب شود، ظرفیت افزایش تولید مواد خورکی میتواند به ۳۰ تا ۳۵ درصد نیز برسد—افزایشی چشمگیری که میتواند نقشی حیاتی در تأمین امنیت مواد خوراکی جهان در دهه‌های آینده ایفا کند. ایران با بهره مندی از ظرفیت تبدیل بیش از ۳۰۰ هزار کیلومتر مربع از اراضی بیابانی به زمین‌های قابل کشت، از توان بالقوه‌ای برخوردار است که میتواند در تأمین امنیت مواد خوراکی جهانِ در حال رشد، نقش راهبردی (استراتژیکی) ایفا کند. با توجه به پیش‌بینی افزایش جمعیت جهان و بالا رفتن نیاز به مواد خوراکی تا سال ۲۰۵۰، ایران میتواند با تأمین آب مورد نیاز، مدیریت هوشمند منابع آبی، گسترش فناوریهای نوین کشاورزی و احیای زمین‌های کم برخوردار، نقش مهمی در تأمین مواد خوراکی آینده جهان ایفا کند.
این ظرفیت بزرگ، نه تنها نقش مهمی در رفع خطر کمبود مواد خوراکی کشور ایفا میکند بلکه فرصت اقتصادی و زیست محیطی ارزشمندی برای ایران فراهم میسازد، تا جایگاه کشورمان را به عنوان یک قدرت مؤثر در نظم نوین مواد خوراکی جهان تثبیت نماید. اگر این پتانسیل در ایران فعال شود، ایران میتواند نقش مهمی در امنیت مواد خوراکی منطقه‌ای و جهانی ایفا کند. برای نمونه، اَبَرپروژه «امید ایران» با هدف آمادگی کشور برای مواجهه با تحولات عمیق و پرشتاب جهانی طراحی شده، تا بستری فراهم کند که ایران نه تنها از این دگرگونی‌ها بسلامت عبور کند، بلکه بتواند جایگاه خود را در آینده اقتصاد و فناوری جهانی تثبیت نماید.
۵. عقب ماندگی راهبردی (استراتژیکی) یا فرصت تحول؟
در شرایطی که کشورهایی مانند عربستان سعودی با طرح « ویژن (vision) ۲۰۳۰ » سرمایه گذاری گسترده‌ای در حوزه فناوری، گردشگری و اقتصاد سبز انجام داده‌اند، ایران هنوز بطور عمده بر اقتصاد نفتی متکی است. این در حالی است که طرح‌هایی مانند «ابرپروژه امید ایران» اتخاذ رویکردی مبتنی بر توسعه انرژی‌های تجدید پذیر و بهره مندی از فناوریهای نوین کشاورزی، ظرفیت آن را خواهد توانست بوجود آورد که به‌عنوان محرکی کلیدی در مسیر بازسازی و تحول ساختار اقتصادی کشور ایفای نقش کند.
انرژی‌های پاک، کشاورزی نوین و آب، پرچم داران عصری نوین‌اند؛ جریانی خروشان که میتواند دروازه‌های شکوفایی ایران را بسوی یک خیزش بزرگ اقتصادی بگشاید. این راه، نه فقط مسیری برای توسعه، بلکه گامی سرنوشت ساز در مسیر دستیابی به آینده‌ای پایدار، قدرتمند و آزاد است—آینده‌ای که در آن، ایران با تکیه بر خرد، دانش و اراده‌ی ملی، جایگاه شایسته خود را در جهان فردا بازمییابد.— با وجود اهمیت استراتژیک و ظرفیت‌های ملی، طرح “امید ایران”، روند تحقق آن نه تنها با چالش‌های پنهان سیاسی رو به رو شده، بلکه متأسفانه با واکنش‌های غیرمنطقی و بعضاً مغرضانه از سوی بخشی از تحصیل کرده های کشور نیز مواجه است. به جای تحلیل علمی، نقد سازنده یا ارائه راهکارهای اصلاحی، برخی افراد با نگاه‌های جناحی، گروهی و سیاسی منافع مقطعی، پروژه‌ای با این سطح از اهمیت ملی را هدف حملات بی پایه قرار داده‌اند. این برخوردهای احساسی وغیرکارشناسی، میتواند فرصت‌های کلیدی کشور در حوزه امنیت آب و مواد خوراکی، توسعه پایدار و نقش ایران در آینده جهان را نیز به خطر اندازد. امید میرود با بزرگ شدن نگاه ملی و تقویت روحیه مسئولیت پذیری در میان قشر تحصیل کرده و ارتقای رویکرد ملی در میان تصمیم سازان، و افزایش هماهنگی میان نهادهای اجرایی، رسانه‌های ملی و خبرنگاران، زمینه لازم برای بهره برداری کامل و مؤثر از این طرح استراتژیک برای آینده ایران فراهم گردد.
۶. نتیجه گیری و پیشنهاد ها
در عصری که جهان با شتابی بی‌سابقه به سوی نظمی نوین مبتنی بر فناوریهای پیشرفته نو، اقتصاد سبز و پایداری محیط زیست در حرکت است، تنها کشورهایی میتوانند جایگاهی در آینده داشته باشند که با شجاعت، دوراندیشی و عزم ملی به باز آفرینی ساختارهای کلیدی خود بپردازند. آنان که از این موج تحول غافل بمانند، محکوم به انزوا و حاشیه نشینی‌اند.
ایران، این سرزمین کهن با میراثی گران و ظرفیت‌هایی بی‌نظیر، امروز در آستانه انتخابی تاریخی ایستاده است. اگر بخواهد در آینده‌ای که در راه است نقش آفرینی کند و جایگاه تمدنی خود را باز یابد، باید با نگاهی آینده نگر و عزم ملی، تحولی بنیادین در سیاست‌ها و برنامه‌های راهبردی خود ایجاد کند:
· تحول در سیاست‌های انرژی و گذار هوشمندانه به سوی انرژی‌های پاک و تجدید پذیر، نه فقط یک ضرورت زیست محیطی، بلکه ابزاری برای استقلال و پیشرفت اقتصادی است؛
· سرمایه گذاری هدفمند در زنجیره تأمین عناصر حیاتی مانند لیتیوم، نیکل، کبالت، و نئودیمیوم ضامن حضور مؤثر ایران در آینده صنایع الکترونیک، خودروهای برقی و ذخیره سازهای انرژی خواهد بود؛
· افزایش بهره وری کشاورزی با اتکا بر فناوریهای نوین، مدیریت منابع آب و احیای اراضی خشک و نیمه خشک، مسیر امنیت مواد خوراکی پایدار و کاهش وابستگی‌ها را هموار میسازد؛
· و از همه مهم تر، حمایت قاطع و هوشمندانه از پروژه‌های ملی و راهبردی مانند ابرپروژه امید ایران، که تجسمی از اراده ملی برای پیوند با آینده‌ای پیشرفته، فناورانه و پایدار است.
امید ایران فراتر از یک پروژه، تجلی اراده ملی
ابرپروژه «امید ایران» تنها یک برنامه توسعه‌ای نیست؛ بلکه نماد یک دیدگاه تمدن‌ساز برای حرکت بسوی ایرانی مقتدر، هوشمند، و پایدار است. این پروژه با هدف ایجاد زیرساختهای فناورانه، پلتفرم‌های نوآوری، و اتصال ایران به اقتصاد دانش بنیان جهانی طراحی شده است.
امید ایران تبلور امیدی بزرگ برای نسل امروز و فرداست؛ امیدی که با اتکا به ظرفیت‌های بومی، نیروی انسانی متخصص، و منابع طبیعی متنوع، میتواند ایران را در میان قدرت‌های تأثیرگذار قرن ۲۱ قرار دهد.
در سایه چنین رویکردی ملی، آینده نگر و برخاسته از عشق به میهن، میتوان با اتحاد و اراده‌ای جمعی، از دل تهدیدها عبور کرد، چالش‌ها را به فرصت‌های درخشان تبدیل نمود و ایران عزیز را به جایگاهی شایسته در نظم نوین جهانی رساند؛ جایگاهی که درخور عظمت تاریخ، غنای فرهنگ، آرمان‌های والای این سرزمین سرافراز و شأن مردم نجیب، توانمند و شایسته‌اش باشد.
منابع
International Energy Agency (IEA). World Energy Outlook 2023. https://www.iea.org/reports/world-energy-outlook-2023
United Nations. World Population Prospects 2022. https://population.un.org/wpp
World Bank. Minerals for Climate Action: The Mineral Intensity of the Clean Energy Transition. 2020.
U.S. Geological Survey. Mineral Commodity Summaries 2023.
FAO. The State of Food Security and Nutrition in the World 2023.
Saudi Vision 2030. https://www.vision2030.gov.sa
۱۸ فروردین ۲۵۸۴ (۱۴۰۴) ۷ مارس ۲۰۲۴ میلادی
دیدگاه و نظرات ابراز شده در این نوشته، نظر نویسنده بوده و لزوما سیاست یا موضع نهاد مردمی را منعکس نمی‌کند.