پزشک یک
تعریف علمی و رادیولوژیک پوکی استخوان
پوکی استخوان یا استئوپورُز (Osteoporosis) بیماری‌ای است که با کاهش تراکم و استحکام استخوان‌ها همراه است و باعث شکنندگی و آسیب‌پذیری استخوان‌ها می‌شود. به‌طور علمی، پوکی استخوان زمانی رخ می‌دهد که تخریب استخوان با سرعت بیشتری نسبت به تشکیل آن صورت بگیرد، و در نتیجه، ساختار داخلی استخوان‌ها ضعیف می‌شود. از دیدگاه رادیولوژیک، این بیماری با کاهش تراکم استخوانی به میزانی تشخیص داده می‌شود که ۲۵ درصد یا بیشتر از تراکم استخوان سالم کمتر باشد. در سنجش تراکم استخوان با روش DEXA Scan، امتیاز T کمتر از -۲٫۵ نشان‌دهنده وجود پوکی استخوان است.
عوامل خطر پوکی استخوان
پوکی استخوان تحت تأثیر عوامل متعددی است که شامل موارد زیر می‌شود:
سن: افزایش سن باعث کاهش طبیعی تراکم استخوانی می‌شود و خطر پوکی استخوان را بالا می‌برد.
جنسیت: زنان، به‌ویژه پس از یائسگی، بیشتر در معرض پوکی استخوان قرار دارند به دلیل کاهش استروژن که در تقویت استخوان‌ها مؤثر است.
عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی: سابقه پوکی استخوان و شکستگی در خانواده می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
تغذیه نامناسب: کمبود کلسیم و ویتامین D در رژیم غذایی باعث کاهش تراکم استخوان می‌شود.
سبک زندگی کم‌تحرک: عدم فعالیت فیزیکی منظم، به‌ویژه ورزش‌های وزنه‌برداری، می‌تواند استخوان‌ها را ضعیف کند.
مصرف سیگار و الکل: دخانیات و مصرف زیاد الکل به تخریب استخوان‌ها کمک می‌کند و در طولانی‌مدت منجر به پوکی استخوان می‌شود.
بیماری‌های مزمن: بیماری‌هایی مانند دیابت، آرتریت روماتوئید، بیماری‌های گوارشی و استفاده طولانی‌مدت از داروهای کورتیکواستروئیدی می‌توانند خطر پوکی استخوان را افزایش دهند.
نقش کلسیم و ویتامین D در پیشگیری و کنترل پوکی استخوان
کلسیم و ویتامین D از اجزای ضروری برای سلامت استخوان‌ها هستند. کلسیم استحکام استخوان‌ها را حفظ می‌کند و ویتامین D به جذب کلسیم کمک می‌کند. منابع کلسیم شامل لبنیات، حبوبات، بادام، و سبزیجات برگ‌دار است و ویتامین D بیشتر از طریق نور خورشید و مکمل‌ها تأمین می‌شود. مصرف روزانه این مواد به تقویت استخوان‌ها و پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کند.
غربالگری و تشخیص پوکی استخوان
بر اساس دستورالعمل‌های کارگروه خدمات پیشگیری ایالات متحده (US Preventive Services Task Force)، زنان باید از ۶۵ سالگی و مردان بالای ۷۰ سالگی یا زودتر در صورت داشتن عوامل خطر، به غربالگری پوکی استخوان بپردازند. روش‌های تشخیص شامل موارد زیر است:
سنجش تراکم استخوان (DEXA Scan): این روش که به‌عنوان استاندارد طلایی تشخیص پوکی استخوان شناخته می‌شود، با استفاده از اشعه ایکس تراکم استخوانی را اندازه‌گیری می‌کند و امتیاز T کمتر از -۲٫۵ نشان‌دهنده پوکی استخوان است.
آزمایش‌های بیوشیمیایی: سطح کلسیم، فسفر، و ویتامین D، و هورمون پاراتیروئید (PTH) اندازه‌گیری می‌شوند تا تعادل مواد معدنی در بدن بررسی شود.
تصویربرداری با اشعه ایکس: این روش برای تشخیص شکستگی‌های فشاری در ستون فقرات و ارزیابی وضعیت استخوان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
MRI و سی‌تی‌اسکن: در موارد خاص، این روش‌ها برای بررسی دقیق‌تر تغییرات استخوانی و ساختار آن‌ها استفاده می‌شوند.
درمان دارویی پوکی استخوان
درمان دارویی پوکی استخوان شامل داروهایی است که تخریب استخوان را کاهش و تراکم آن را افزایش می‌دهند. انتخاب دارو به شرایط بیمار و شدت بیماری بستگی دارد. در ادامه دسته‌های مختلف داروها و تأثیرات آن‌ها معرفی شده‌اند:
| ملاحظات مصرف | عوارض جانبی | اثر مثبت | دسته دارویی |
| مصرف با آب، ناشتا و عدم دراز کشیدن تا ۳۰ دقیقه پس از مصرف | تهوع، رفلاکس معده، درد عضلانی | کاهش تخریب استخوان، افزایش تراکم استخوان | بیس‌فسفونات‌ها |
| نیاز به نظارت پزشکی، به‌ویژه برای زنان پس از یائسگی | افزایش خطر سرطان سینه، لخته‌های خون | کاهش علائم یائسگی، تقویت تراکم استخوان | هورمون درمانی (HRT) |
| تزریق هر ۶ ماه؛ برای بیماران با ریسک بالا مناسب است | درد عضلانی، افزایش خطر عفونت | کاهش تخریب استخوان، افزایش تراکم استخوان | مهارکننده‌های RANKL |
| مصرف محدود به دو سال؛ ریسک سرطان استخوان | تهوع، سردرد، درد عضلانی | تحریک تشکیل استخوان جدید، افزایش تراکم استخوان | آنالوگ‌های پاراتیروئید |
| مناسب برای زنان یائسه، مصرف با نظارت پزشکی | گرگرفتگی، درد عضلانی، لخته خون | افزایش تراکم استخوان، کاهش خطر سرطان سینه | مهارکننده‌های SERM |
| معمولاً برای کاهش درد در شکستگی‌های فشاری | تهوع، خارش پوست، واکنش‌های آلرژیک | کاهش تجزیه استخوان، کاهش درد شکستگی‌های مهره‌ای | کلسیتونین |
| معمولاً به صورت موضعی و با نظارت پزشک تجویز می‌شود | خطر سرطان رحم و سینه، خطرات قلبی | کاهش تخریب استخوان در زنان پس از یائسگی | استروژن‌ها |
| مصرف کوتاه‌مدت به دلیل عوارض احتمالی بالا | درد استخوان، سردرد، افزایش سطح کلسیم خون | تحریک تولید استخوان جدید | مهارکننده‌های PTH (هورمون پاراتیروئید) |
مراقبت و پیشگیری بلندمدت
مراقبت از استخوان‌ها به تغییر سبک زندگی و نظارت بر مصرف مواد مغذی نیاز دارد. فعالیت‌های ورزشی منظم شامل تمرینات وزنه‌برداری، دویدن و پیاده‌روی می‌توانند تراکم استخوانی را بهبود بخشند و خطر پوکی استخوان را کاهش دهند. همچنین، رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D، ترک دخانیات و الکل، و کاهش وزن از موارد ضروری برای پیشگیری از این بیماری هستند.
