مهرداد خردمند پارسی

پیشگفتار
در روند تاریخی جنگ های روم با ایران و سپس عثمانی با ایران به ویژه با قدرت گرفتن صفویه و کشتار عثمانی از مردم تبریز در سال 1585 ز. و کشتن 40 هزار شیعه در آن سرزمین پیش از رسیدن به ایران و سپس بد رفتاری با کردها، ارامنه،... نقطه های تاریکی در رابطه ایران با عثمانی بوده است. با وجود این گذشته تلخ تاریخی، در سده 19 و 20 یکی از راه های نوگرایی از اروپا از راه عثمانی به ‎ایران رسید. اکنون در دوران حکومت ستمگرانه اسلامی بخشی از ثروت و خود مردم ایران بخاطر شرایطی که جمهوری اسلامی ایجاد کرده به ترکیه می روند و بخشی را آقازاده ها مانند پسران ولایتی ‎به یغما بردند و باعث آبادانی آن سرزمین شده اند. ایرانیانی نیز از روی ناچاری برای زندگانی به آنجا مهاجرت کرده و بخشی در مسیر پناهندگی به اروپا و آمریکا از ترکیه می گذرند تا به آرزوی آزادی برای زندگانی معمولی برسند.

اردوغان از این موقعیت ویژه در جهان اسلامی، ایران، و روسیه برای منافع و هدف های اسلامی- پان ترکیستی خود به خوبی استفاده می کند. اردوغان با حمایت از جنبش ها و احزاب اسلامی در خاورمیانه عربی و صدور اندیشه قوم گرایی ترکی به قفقاز و آسیای میانه و کشورهای دارای جمعیت ترک زبان این هدف را دنبال میکند. جالب اینجاست که این مردم ترک زبان کشورهای گوناگون زبان همدیگر را نمی فهمند. این روند با خودکامگی اردوغان آشکار تر شده است و الگوی او شاید پوتین بوده است. در ترکیه در همه جا عکس اردوغان را با شعار " مرد مناسب زمان" زده اند(فرتور1)!
در ماه اوگست سفری به آن کشور داشتم و دگرگونی هایی که ترکیه و اردوغان ایجاد کرده بسیار نمایان است. اگرچه آتاتورک در نوگرایی ترکیه نقش شایانی داشته ولی بخشی از پیشرفت و دارایی آنها برخواسته از میراث شهریگری ایران، روم و یونان در آن سرزمین بوده است. فراموش نکنیم که " جوانان ترک" زیان های بیشماری نیز به مردم این ناحیه در تاریخ زده اند.
سیاست استعماری انگلستان
انگلستان برای نگهداری امپراتوری اش در دورانی با روسیه و عثمانی رقابت می کرد و گاهی متحد و گاهی دشمن همدیگر می شدند و انگلستان سیاستش را از راه سیاسی-ارتشی و جاسوسی با دستاویز دینی هدایت می کرد تا در صف همآورد تفرقه ایجاد کند و آن را از درون و بیرون ناتوان کند. برای انگلستان تنها منافع مطرح بود و نه دوستی تاریخی، و بستگی به شرایط، گاهی دشمنش به دوست برای منافع بزرگتر دگرگون می شد. بین انگلستان، روسیه و عثمانی این رفتار وجود داشت. فراموش نکنیم که سیاست گیج کردن دشمن با دادن گزارش های پادآمیز بخشی از سیاست انگلستان بوده است. برای نمونه در سده 19 انگلستان از چندین سیاست جاسوسی برای ناتوان کردن روسیه و عثمانی استفاده می کرد. 1)انگلستان از جنبش پان اسلامی اسد آبادی به ظاهر برای توانمند نمودن عثمانی، ولی در واقع برای هدف تجزیه و نیرومند کردن جنبش های اسلامگرایی عربی؛ 2) از جنبش پان ترکیسم به رهبری جاسوسی بنام آرمین(آرمینوس یا هرمان) وامری(1832-1913) برای کشیدن نوار پان ترکیستی بدور روسیه و جلوگیری از رسیدن روسیه به هند؛ و 3) ایجاد خوانشی نادرست از سیاست انگلستان در عثمانی از طریق جاسوسی ترک دوست دیگری بنام دیوید اورکوهارت که برای نخست وزیر پالمرسون کار می کرد و مارکس برای مجله اورکوهارت مقاله می نوشت و ادعا می کرد که پالمرسون جاسوس روسیه می باشد،اورکوهارت نقش جاسوس دو جانبه برای منافع انگلستان را بازی می کرد! شاید انگلستان می خواست نظر عثمانی ها در مورد خاندان پادشاهی انگلستان را مخدوش کند، ولی بیگمان خواست انگلستان به وحشت انداختن عثمانی از قدرت بی همتای روسیه بود تا دشمنی عثمانی با روسیه را افزایش دهد و با ارکوهارت می خواست بگوید که پادشاهی انگلستان با عثمانی دشواری ندارد و این دشواری از سوی نخست وزیر پالمرسون و دوست روسیه است. کوتاه بخشی از سیاست انگلستان این هست که در بین هماورد یا ناسازگاران سردرگمی ایجاد کند. همین سیاست را انگلستان و آمریکا در زمان دوران پایانی محمد رضا شاه پهلوی بکار بردند و "روشن اندیشان" ما خواب بودند.
از عثمانی تا ترکیه
ریشه بخشی از ترک‌ تباران ترکیه از تبار ترکان سلجوقی غز هستند. سلجوقیان پس از شکست غزنویان و فتح ایران به سوی باختر رفتند و با فراهم آوردن لشکریان زیادی از آذربایجان به آناتولی یورش بردند و آنجا را گرفتند و در آن منطقه ساکن شدند و پس از غلبه بر امپراتوری بیزانس (روم خاوری)، این منطقه را به سرزمین زیر نفوذ خود افزودند و از زمان فرمانروایی فرزندان عثمان (نام یکی از حاکمان ترک آناتولی) امپراتوری نو را عثمانی نامیدند.
از سال 1699 و پس از آن، امپراتوری عثمانی به دلیل رکود داخلی، جنگ‌های دفاعی پرهزینه، استعمار اروپا و شورش‌های ملی‌گرایانه در میان مردم چند قومیتی و ملیتی در زیر سلطه عثمانی، در درازای دو سده، عثمانی آغاز به از دست دادن سرزمین کرد. در دوران پایانی سده نوزدهم، امپراتوری عثمانی با گسترش در سه قاره رو به فروپاشی می رفت و توانایی روسیه استعمارگر افزایش پیدا نموده و قدرت استعماری بریتانیا به ویژه پس از شکست ناپلئون در حال اوج گرفتن بود. عثمانی در سده 19 وضع بدی پیدا کرد و جان راسل که رهبر حزب ویگ بود (سپس نام این حزب به محافظه‌کار دگرگون شد)، به نقل از نیکلای نخست، تزار روسیه که در ۱۸۴۴ در سفر خود به انگلستان به لرد ابردین و لرد پالمرستون گفته بود،: «عثمانی مردی در حال جان کندن است. ما می‌توانیم او را زنده نگاه داریم، اما او خواهد مرد و باید بمیرد». سپس "مرد بیمار اروپا" زبانزدی در روابط بین‌کشورها نیرومند گشت که برای فروپاشی عثمانی دسیسه می کردند. ولی زمان "مرگ" عثمانی تا اندازه ای به سیاست همآوردهایی مانند انگلستان و روسیه و رایط جهانی بستگی داشت.
باری در پایان سده 19 وضع عثمانی تا اندازه ای بد شد که در کاریکاتوری از مجله پانچ، در ۱۸۹۶ز.، سلطان عبدالحمید دوم را در برابر پوستری نشان می‌دهد که ورشکستگی امپراتوری عثمانی را اعلام می‌کند. ارزش امپراتوری ۵ میلیون پوند ارزیابی شده‌ و امپراتوری روسیه، جمهوری سوم فرانسه و پادشاهی متحد بریتانیای کبیر و ایرلند به‌عنوان مدیران سازماندهی مجدد انتخاب شده‌اند. این کاریکاتور کوچک کردن و وضعیت بسیار بد اقتصاد عثمانی را در آن زمان به‌گونه طنز بیان می‌کرد. ایا این از دید شما نقشه برای از هم پاشیدن عثمانی تهیدست شده، نبود(فرتور 2)؟
در سال 1453 عثمانی با در دست داشت توپ جنگی توانست بیزانس و سپس ایران را شکست دهد و توان ارتشی خود را بیشتر نماید. بار دیگر عثمانی در سال 1908، ارتش خود را مانند ارتش های اروپای باختری نو و حرفه ای کرد، ولی بیگمان این دیر بود و به پیروزی نرسید و سپس شکست و انحلال امپراتوری عثمانی (1908-1922) را به بار آورد. با دو جنگ جهانی نخست و دویم قدرت عثمانی به سبب شکاف در جهان اسلامی با وهابیگری و افزایش تفاوت بین عرب و ترک و فشار از سوی ابرقدرت ها برای تجزیه عثمانی بیشتر شد تا اینکه ترکیه به وضع جغرافیای کنونی محدود گشت.
پس از جنگ جهانی نخست و استقلال ترکیه علیه نیروهای متفقین سرانجام به لغو سلطنت در 1922 رسید و در سال ۱۹۲۳ از خاکستر عثمانی ترکیه اعلام هستی با جمهوریت کرد. با اصلاحاتی که توسط مصطفی کمال آتاترک اولین رئیس‌جمهور کشور آغاز گردید، ترکیه به یک جمهوری سکولار و با مهستان اعلام وجود کرد، ولی اسلام بنیادگرای با کمک انگلستان در حال بیدار شدن و نیرومندترشدن در خاورمیانه برای نابود کردن آن بود. امروزه 99.8% مردم ترکیه مسلمان سنی حنفی هستند و در خاور آن بیشتر مردم که کرد می باشند پیرو فقه شافعی مانند مردم ایران پیش از رسمی شدن دین شیعه می باشند. در زمان سقوط عثمانی در ۱۹۲۲، نیمی از جمعیت شهرنشین سرزمینی که بعدها ترکیه نام گرفت، را پناهجویان مسلمان که از روسیه به عثمانی مهاجرت کرده بودند، تشکیل می داد(ن.استون). در نتیجه ترکیه یک شناسنامه خالص و ملی ندارد، ولی اردوغان خیال دارد که از این آشفتگی برای سیاست پان ترکیستی استفاده کند.
وضع اقتصادی
تا پیش از جنگ جهانی دوم، یعنی تا سال 1939، اقتصاد ترکیه یک اقتصاد کامل دولتی بود و با جنگ وضع اقتصادی نامساعد گشت. پس از جنگ و تا پایان دهه 70 ز. اقتصاد ترکیه بحران‌های زیادی را پشت سر گذاشت. در دهه 80 که بر پایه افزایش صادرات، اصلاح سیستم مالیاتی و سرمایه‌گذاری خارجی شکل گرفته بود، وضع بهتر شد و در سال 1985 نسبت به سال 1979 ، اقتصاد ترکیه رشد سه برابری را نشان می‌داد. جذب گردشگر در ترکیه نیز از همان دوران در دستور کار دولت ترکیه قرار گرفت. از دیگر نشانه‌های مثبت در این دهه برای اقتصاد در ترکیه افزایش ارزش لیر و نیز کاهش بیکاری در این کشور بود. ترکیه در 10 سال گذشته رشد اقتصادی را نیز تجربه نموده که اکثر آن را صنعت گردشگری این کشور و همچنین سرمایه‌گذاری‌های خارجی تشکیل داده است. ترکیه در چند سال اخیر با اعطای اقامت و شهروندی ترکیه با سرمایه گذاری در آن کشور بسیاری را از سرتاسر دنیا، به ویژه از کشورهای منطقه خاورمیانه و روسیه جذب نموده است(رایانه). سیاست جمهوری اسلامی در روند رشد اقتصادی ترکیه سهم مهمی داشته است.
کشاورزی در اقتصاد ترکیه در سال 2022، تنها 6.46% به تولید ناخالص داخلی کمک کرد، در حالی که صنعت و خدمات به ترتیب 31.87% و 51.2% بودند. گردشگری بخش مهمی از اقتصاد ترکیه را تشکیل می دهد. شمار گردشگران بین‌المللی در سال 2022 نزدیک به 44.6 میلیون شخص بوده است که نسبت به سال 2021 تقریباً دو برابر شده است. وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه همچنین اعلام کرد که طی هفت ماه سال جاری، به ترتیب اتباع کشورهای روسیه (۱۳.۰۷ درصد)، آلمان (۱۲ درصد)، بریتانیا (۷.۷۱ درصد)، بلغارستان (۵.۸۸ درصد) و ایران (۴.۶۹ درصد) بالاترین سهم گردشگران خارجی را به خود اختصاص دادند. بخش مهمی ازگردشگری به ترکیه برای پزشکی است. با بیش از 700000 بازدیدکننده که سالانه برای درمان های پزشکی می آیند، ترکیه را به یک مقصد گردشگری پزشکی محبوب دگرگون نموده است. گردشگران پزشکی بخش مهمی از گردشگران ترکیه را تشکیل می دهد.
ترکیه از نگر اقتصادی رتبه 17 تولید ناخالص داخلی اسمی با $13,383 در سال در جهان را دارد و از جایگاه برابری قدرت خرید در رتبه سیزدهم تولید ناخالص داخلی قرار گرفته است. پیش از آنکه دوبی و قطر مقصد گردش گری شوند، ترکیه کوشش کرد که جایی برای گردش گیری مسلمانان، ترکان آسیای مرکزی، روس ها، اروپائیان و آمریکائیان باز کند. ترکیه بزرگترین نیروی ارتشی را در گزینش دارد و دویمین نیروی ارتشی در ناتو می باشد و اردوغان همین دست آویز را بر پایه خطر کردها برای جلوگیری از گسترش ناتو بکار برده است. اسلامگرایی او و پشتیبانی از حماس سبب شده که اتحادیه اروپا از ورود ترکیه جلوگیری کند.
سخن پایانی
از شگفتی های تاریخی است که پانصد سال پیش پیاده نظام های ارتش ینی چری که در روستاها زندگی می‌کردند و از حمایت‌های دولتی عثمانی برخوردار نبودند، تحت تأثیر تبلیغات شیوخ صفوی قرار گرفتند و اعتقادات غلوآمیز آنان شدت یافت. در رأس این گروه‌ها، قزلباشان بودند که این خاندان را در کسب قدرت یاری رساندند. قزلباش تا زمان شاه عباس در تحکیم قدرت صفویه و شیعه کردن مردم نقش مهمی داشتند. حال آن آخوندهای مبلغ شیعه با پول های دزدیده شده از ایران با کمک آقازاده ها به ترکیه و جاهای دیگر دنیا پول نفت را می برند و عاملی در آبادی ترکیه سنی و حنفی شده اند! این بار هم " پان ترکیست ها" نو پیروزی بدست آورده اند.
ترکیه پس از فروپاشی و از دست دادن رهبری جهانی اسلامی با به بازار آمدن نوع اسلام بنیادگرای اخوان المسلمین، القاعده، داعشی، سلفی...، اردوغان می خواهد با کم شدن نفوذش در جهان عربی، خود را رهبر اسلامی- ترکی کند تا ترکان آسیای میانه را به سوی خود جذب نماید. حجاب زن و دخترش و اسلامگرایی اش برای این هدف است تا در بین آنها جا بازکند و از سوی دیگر با فراهم آوردن شرایط گردشگری مردم را به آن مکان برای رونق اقتصادی جلب نمود و آنها را مجذوب پیشرفت ترکیه کند تا اثر تبلیغات او بیشتر گردد.
اردوغان در ابتدای جنگ حماس با اسرائیل برای منافع و رابطه با اروپا چیزی نگفت و اسرائیل نیز با پشتبانی از آذربایجان بر ضد ایران از سیاست پان ترکیستی ترکیه مستقیم پشتبانی می کرد. ولی اردوغان طی یک سخنرانی در جمع اعضای پارلمانی حزب عدالت و توسعه در 25 اکتبر، با تغییر یکباره مواضع پیشین خود به انتقاد از اسرائیل پرداخت و حمایت خود از حماس را به طور علنی اعلام کرد. این تغییر رویه دولت اروغان در حالی بود که مقامات دولت ترکیه در سه هفته نخست جنگ از هرگونه حمایت کلامی از حماس به شدت پرهیز کرده بودند. از سوی دیگر پشتیبانی ترکیه عضو ناتو از کمپین پاکسازی قومی آذربایجان مورد تنقید قرار گرفته است. در واقع، ترکیه مهم‌ترین حامی و تامین‌کننده تسلیحات جمهوری آذربایجان است که بدون چراغ سبز ترکیه، جمهوری آذربایجان تقریباً به قره‌باغ کوهستانی حمله نمی کرد. اردوغان از موقعیت جنگ اکراین استفاده کرده و بیشتر سال 2023 را صرف گرفتن امتیاز از قدرت‌های غربی کرد و در عین حال مانع از پیوستن فنلاند و سوئد به ناتو شد - که به عنوان بخشی از سیاست حیاتی اروپا از واکنش غرب به حمله روسیه به اوکراین تلقی می‌شود. اردوغان تحریم روسیه را نادیده گرفته و مجموع صادرات ترکیه به روسیه از 5.7 میلیارد دلار به 8 میلیارد دلار در سال 2022 افزایش یافت. ترکیه همچنین از پیوستن به تحریم های اتحادیه اروپا که سفرهای هوایی به روسیه و از روسیه را محدود می کند، خودداری کرده است و به الیگارش های ثروتمند(زرسالان) روسیه اجازه داده است که تابعیت ترکیه را دریافت کنند. در مقابل پوتین 5 بلیون به ترکیه برای ساختن نیروگاه اتمی کمک کرده است.
برای موقعیت استراتژیک ترکیه در جنوب شوروی و سدی بین اروپا و آسیا بود که ناتو در سال 1952 از ترکیه به عنوان یک متحد استراتژیک استقبال کرد و آمریکا توانست از آن کشور بر ضد شوروی استفاده کند. حال خیالبافی های اردوغان برای عثمانی پان ترکیستی و اسلامی سبب شده که پاره ای در اروپا با ورود ترکیه به اتحادیه اروپا مخافت کرده و جلوتر رفته و تبلیغ می کنند که، " در روزهای رو به پایان امپراتوری عثمانی، به دلیل پوسیدگی داخلی و زوال جایگاه بین المللی آن، ترکیه به عنوان "مرد بیمار اروپا" شناخته می شد. در دهه های اخیر به همین دلایل بیان شده ترکیه به «مرد بیمار ناتو» تبدیل شده است"( ریچارد غزال). چه برنامه ای برای ترکیه در سر دارند؟ آیا خواست پان ترکیستی در آینده رودرویی با روسیه را بیشتر نخواهد کرد و یا اسلامگرایی و دوستی بیشتر با پوتین و موضع گیری تازه او بر ضد اسرائیل، سبب کاهش گردشگری و کسادی اقتصادی و گوشه نشینی ترکیه نخواهد شد؟ دوران آبستن رخدادهایی است که بار دیگر ترکیه مانند عثمانی در مرکز آن قرار خواهد گرفت و تنها جایی که در خاور میانه دچار آشوب نشده را نیز بر هم خواهند ریخت؟

1) "مرد مناسب برای زمان" : سلطان اردوغان

2) اعلامیه فروش ترکیه