دکتر رضا سعیدی فیروزآبادی

جشن مهرگان از بزرگترین جشن های ایرانیان پس از نوروز است. قدمت مهرگان به دو هزار سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. در مورد فلسفه مهرگان نظرات مختلفی بیان شده است از جمله ستایش مهر یا میترا، جشن برداشت محصول یا پیروزی جنبش کاوه و فریدون بر ضحاک.

در متون کهن ایرانی به تکرار از مهرگان یاد شده است. ابوریحان بیرونی در اینباره می گوید: «مهرگاه، شانزدهم روز است از مهرماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت؛ و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود».

علاوه بر اوستا، قدمای ایرانزمین نظیر رودکی، فارابی، نظامی، حافظ، ناصرخسرو و سنایی از مهرگان سخن گفته‌اند. اما حکیم طوس این داستان تاریخی- اساطیری را با جزئیات بیشتر به این صورت بیان کرده است که: با افول فرّ ایزدی از جمشید، ضحاک بر ملک او غلبه یافت و هزار سال با ستم و جادوگرایی فرمانروایی کرد. کاوه و فریدون بر وی شوریدند و او را در کوه دماوند بر بند کردند. به شکرانه این روز ایرانیان البسه ارغوانی بر کرده و به جشن و پایکوبی می پردازند.

هرچند ریشه های تاریخی این رویداد بطور دقیق چندان مشخص نیست، ولی این داستان از لحاظ اساطیری ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد. شاید بتوان گفت که این قیام اولین جنبش مدنی در تاریخ بشریت بوده است.

ضحاک نماد بیداد و جهل و تاریکی است. او روزانه از مغز جوانان تغذیه می‌کند که نشان از ترویج جهل و خرافات است. این نماد مبارزه با نادانی و خرافات در جنبش کاوه و فریدون است. شاید هم از این روست که ما فرزندانمان را در مهرماه به مدرسه می‌فرستیم تا از جهل و نادانی رهایی یابند.

به نظر می رسد جشن مهرگان نماد پیروزی خردورزی بر خردستیزی باشد. از دیگر نمادهای مهرگان پیروزی داد بر بیداد است. فردوسی در اثر سترگ خود به هر دو این نکته‌ها اشاره کرده است:

به روز خجسته سر مهرماه
به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی‌اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی

نکته دیگر این داستان اشاره به مفهوم مدارا است. در جنبش آحاد مختلف ایرانیان با وجود ناهمگونی‌های ارزشی، در کنار هم شرکت دارند و با کنارگذاشتن اختلافات و «داوری» در استقرار یک ساختار جمعی- اجتماعی نوین شرکت می‌کنند:

دل از داوری‌ها بپرداختند
به آیین یکی جشن نو ساختند

جشن مهرگان چند روز به طول می‌انجامد و در آیین‌های مختلف ایرانی هر کدام از ۱ مهر تا ۱۶ مهر آن را گرامی داشته و برخی ۷ یا ۱۰ یا ۱۶ این ماه را اوج جشن‌های مهرگان می‌دانند. در تاریخ میلادی روز ۲ اکتبر برابر با ۱۰ مهر به عنوان «مهرگان» ثبت شده است.

*دکتر رضا سعیدی فیروزآبادی پزشک متخصص پیوند اعضا و عضو کنونی هیئت هماهنگی پروژه ققنوس ایران است.