داریوش معمار
ردوبدل‌شدن نامه برای زیر آب بردن محوطه‌ای تاریخی با قدمت ۴۵۰۰سال در استان کهگیلویه و بویراحمد در هفته‌های گذشته، باعث اعتراض و نگرانی فعالان میراث فرهنگی در ایران شده است.
تیرماه سال جاری، انتشار تصویر نامه مجری طرح انتقال آب به یزد، بار دیگر روشنگر برنامه وزارت نیرو برای از بین بردن گورستان باستانی «سادات محمودی» با آبگیری سد «خرسان ۳» بود.
علی‌اصغر حاج ملاعی در این نامه که خطاب به مدیرکل دفتر ارزیابی اثرات زیست‌محیطی سازمان حفاظت محیط‌زیست نوشته شده، خواستار همکاری‌های لازم برای صدور مجوز زیست‌محیطی آبگیری پروژه «خرسان ۳» شده است.
از زمان آغاز طرح احداث «خرسان ۳»، کارشناسان بر این باور بوده‌اند که عملیات اجرایی این طرح، بدون اخذ مجوزهای قانونی محیط زیستی از میراث فرهنگی آغاز شده است.
زهرا کشوری، خبرنگاری که ۱۳۹۹ در گزارشی، به اهمیت کشف محوطه تاریخی گورستان سادات محمودی پشت سد خرسان پرداخت، هشدار داده است که این نامه می‌تواند آبگیری سد و از بین رفتن محوطه کاوش‌نشده سادات محمودی را تسریع کند.
سد خرسان ۳ بر روی رودخانه خرسان در شهرستان لردگان و در مرز استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری ساخته شده است و سازندگانش، هدف از ساخت آن را احداث نیروگاه برقابی با ظرفیت ۴۱۰ مگاوات و تولید سالانه ۱۱۰۶ گیگاوات ساعت انرژی برقابی در زنجیره سدهای کارون ۳، شهید عباسپور و مسجد سلیمان، و کاهش رسوبات ورودی به مخزن سد کارون ۳ اعلام کرده‌اند.
اما از زمان ساخت سد تا امروز، آبگیری آن به دلایل متعدد زیست‌محیطی و زیر آب رفتن بخش بزرگی از منطقه، متوقف مانده است. مسئله انتقال آب به یزد از رودخانه خرسان، در ۱۳۹۹ نیز بار دیگر موضوع اختلاف مدیران وزارت نیرو با کارشناسان محیط زیست شد که معتقد بودند انتقال آب از این مسیر، تبعات جبران‌ناپذیری خواهد داشت.
در آن سال، کشف اشیای تاریخی در محوطه گورستان قدیمی سادات محمودی با قدمت بیش از چهار هزار سال، پای میراث فرهنگی را نیز به پرونده آبگیری این سد باز کرد.
گورستان باستانی سادات محمودی با قدمت بیش از چهار هزار و پانصد سال، در دهستانی به همین نام، از توابع بخش پاتاوه شهرستان دنا در استان کهگیلویه و بویراحمد و در فاصله نزدیک به ۶۵ کیلومتری شهر یاسوج قرار دارد.
این دهستان میان رودخانه‌های بشار و خرسان، و در مجاورت دشتک میمند و پارک ملی دنا با جمعیتی در حدود ۱۲ هزار نفر واقع شده است.
طبق کاوش‌های صورت‌گرفته، در گورستان سادات محمودی و گورستان‌های له‌سواره و ده‌پایین در محدوده‌ای یک کیلومتری که بخشی از آن زیر روستاهایی همچون ده‌پایین، ده‌بالا، دشت‌بز، مُنج، کَت‌سیاه و مازه‌کَز، بنستان، له‌سواره و درب‌کلات قرار گرفته است، بقایای تمدنی چند هزارساله وجود دارد.
برای پی‌بردن به گستره این محوطه باستانی، باید در نظر داشت که طبق نظر کارشناسان، برای کشف همه حقایق و آثار به‌جا‌‌مانده، دست‌کم به ۴۰ تا ۵۰ فصل کاوش در ۲۹ محوطه باستانی نیاز است که طی دو هزار سال، تا سال ۵۵۰ قبل از میلاد، در آن تدفین مداوم انجام می‌شده است.
این در حالی است که تاکنون فقط سه فصل از این کاوش‌ها در بخش کوچکی از این محدوده انجام گرفته است و طی آن، بیش از ۳۰۰ اثر تاریخی از آن به دست آمده و سه نوع گورهای جناقی شکل مشهور به خرپشته، گورهای چهارچینه سنگی و گور‌خمره‌هایی که کودکان درون آن دفن شده‌اند، کشف شده است.
اشیای کشف‌شده شامل ظروف، دستبند، سرگرز، تبرزین، شمشیر، خنجر، سر پیکان مفرغی است که نشان می‌دهد این منطقه مسیر مبادلات تجاری شرق ایران باستان با غرب آن بوده است.
از دیگر اشیای کشف‌شده در این گورستان باستانی پر رمز‌وراز، می‌توان به سنگ‌های نیمه‌قیمتی عقیق و لاجورد، ظروف مرمرین، لیوان کوچک مفرغی با نقش گاوهای کوهان‌دار و سینی مفرغی با نقش‌برجسته شیر اشاره کرد.
بر اساس شواهد، گورستان سادات محمودی بخشی از تمدن ایلامی است. وجود پل تاریخی پاتاوه که برخی آن را منسوب به دوران ساسانی، و برخی دیگر متعلق به دوران هخامنشیان می‌دانند، در کنار بقایای جاده‌ای تاریخی، نشان می‌دهد که این منطقه گذرگاهی مهم بوده است.
علی‌اصغر آتش‌فراز، کارشناس باستانشناسی سازمان میراث فرهنگی در استان کهگیلویه و بویراحمد، در ۱۳۹۹ با شرح چگونگی کشف این محوطه تاریخی، گفته است که در یکی از روزهای ۱۳۹۰ هنگام نصب چند تیر برق در این منطقه، پایه یکی از تیرها به درون قبری فرو رفت که بررسی‌ها نشان از باستانی بودن آن داشت.
آتش‌فراز همچنین ضمن شرح سابقه کشف قلعه «ده‌پایین» در محوطه این گورستان، توضیح داده است که حدود سال ۱۳۸۶ نیز این محوطه تاریخی در بخش سادات محمودی کشف، و ثبت ملی شد. در آن زمان البته کارشناسان هنوز از وجود گورستان باستانی مطلع نبودند.
این سوابق نشان می‌دهد که مدیران وزارت نیرو هنگام طراحی سد، با آگاهی از وجود بناهای ثبت‌شده تاریخی در فهرست میراث ملی، به اهمیت محوطه بی‌توجه بوده‌اند.
به باور کارشناسان میراث فرهنگی، وسعت این گورستان هنوز کاملا مشخص نیست، اما با اینکه رودخانه خرسان آن را به دو نیم تقسیم کرده است، باز می‌توان تایید کرد که این محوطه، بزرگ‌ترین گورستان باستانی کشف‌شده در ایران است.
با بررسی قدمت این اشیا، می‌توان گفت که محوطه گورستان باستانی سادات محمودی نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین کشفیات باستانشناسی ایران در سال‌های اخیر است، بلکه به گفته محققان، در صورت تامین بودجه لازم، شاید برای نخستین بار طی این کاوش‌ها، بتوان به اطلاعات تازه‌ای از زندگی ساکنان قدیمی فلات مرکزی ایران دست یافت.
علیرضا سرداری، سرپرست هیات کاوش، در ۱۳۹۹ گفته بود که طی بررسی‌های اولیه، آثاری مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد یافت شده است که مشابه با تمدن‌های شرق و جنوب شرق ایران، آثاری نیز در میان آن‌ها شناسایی شده که ارتباط و تعامل فرهنگی با این جوامع را نشان می‌دهد.
به گفته این باستانشناس، دره‌های تنگ و مرتفع رودخانه‌های بشار و خرسان، از بسترهای زیستی جوامع کوه‌نشین در زاگرس بوده‌اند که سابقه سکونت در آن‌ها به دوران نوسنگی و هزاره ششم پیش از میلاد برمی‌گردد.
در بررسی‌های اولیه گمان می‌رود که این گورستان وسعتی دست‌کم یک کیلومتری دارد که بخش‌هایی از آن در گذر سالیان زیر برخی روستاهای منطقه مدفون شده است.
با توجه به اینکه بخش بزرگی از محوطه حفاری در قسمت مخزن سد قرار دارد، نگرانی از زیر آب رفتن این بخش باستانی منحصر‌به‌فرد هر روز بیشتر می‌شود.
سیامک سرلک، معاون پژوهشکده باستانشناسی کشور، در ۱۳۹۹ گفته بود که طبق برآورد این پژوهشکده، به دلیل گستردگی آثار و طرح‌های تاریخی و فرهنگی منطقه تاریخی سادات محمودی دنا، کاوش‌های این منطقه دست‌کم به ۴۰ تا ۵۰ فصل کاوش نیاز دارد.
استاندار کهگیلویه و بویراحمد نیز آذر ۱۴۰۱ با ابراز نگرانی از زیر آب رفتن این محوطه باستانی، تاکید کرده بود که احداث سد خرسان جز خسارت، چیز جدیدی برای کهگیلویه و بویراحمد ندارد. با احداث این سد، ۱۷ روستا زیر آب خواهد رفت، میراث بزرگ تاریخی در سادات محمودی از بین می‌رود، و پنج گونه درختی نیز که در دنیا مشابه ندارند، نابود می‌شوند.
اما طبق گفته مطلعان، نظر مقام‌های مسئول نهایتا بر این است که در گورستان سادات محمودی که میراث بزرگ جهانی است، هر چه پیدا شده است، باید به موزه منتقل شود و هر چه کشف نشده، زیر آب برود.
یک فعال میراث فرهنگی و محیط‌زیست در گفت‌وگو با خبرنگار ایندیپندنت فارسی در خصوص وضعیت محوطه باستانی سادات محمودی تاکید کرده است که نه‌تنها این محدوده، که محوطه‌های باستانی دیگری نیز در استان کهگیلویه و بویراحمد تاکنون شناسایی شده‌اند که بودجه لازم برای کاوش آن‌ها مصوب نشده، و از سویی نیز با کاوش‌های غیرقانونی در این مناطق، اشیای زیادی کشف و قاچاق شده‌اند.
آوارگی بیش از ۱۰ هزار نفر و مهاجرت طایفه‌های قدیمی منطقه، از بین رفتن گونه‌های مختلف گیاهی نایاب، نابودی درختانی با قدمت بیش از ۱۰۰ سال و بخش مهمی از جاذبه‌های گردشگری ایران، از جمله آبشار آتشگاه (طولانی‌ترین آبشار ایران)، بخش دیگری از عواقب آبگیری سد خرسان ۳ است.
با این همه، عزم مدیران وزارت نیرو برای آبگیری این سد جدی‌تر از هر زمان دیگری است. سخنان عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، نیز موجب افزایش نگرانی‌ها دراین خصوص شده است.
درحالیکه تمامی شواهد، از ضرورت حفظ محوطه و کاوش‌های بیشتر در طول سالیان آینده نشان دارد، وزیر میراث فرهنگی دولت ابراهیم رئیسی، اردیبهشت ۱۴۰۲ در سفر به منطقه، تصمیم‌گیری برای آبگیری سد خرسان را نیازمند بررسی میدانی دانست.
ناامیدی از نگاه دولت به حفاظت از میراث فرهنگی در ایران در چند سال گذشته به حدی رسیده است که برخی از فعالان محلی معتقدند با توجه به اهمیت تاریخی کاوش‌های انجام‌شده، باید پای نهادهای بین‌المللی برای حفظ محوطه باستانی سادات محمودی به میان کشیده شود، و نباید اجازه داد که به دلیل بی‌توجهی مدیران جمهوری اسلامی ایران، فرصت کشف یافته‌هایی در خصوص گذشته چندهزارساله انسان بر روی کره زمین، از دست برود.
