داریوش معمار
بازی تخته نرد تنها یک تفریح ساده برای ایرانیان نیست؛ بر اساس روایتی که قدمتش به دوران انوشیروان ساسانی می‌رسد، می‌توان آن را یکی از مشهورترین داستان‌های تقابل سیاسی از طریق اندیشه‌ورزی و رقابت غیرنظامی دانست.
در کتاب تاریخ طبری و تاریخ سیستان آمده است که ابداع تخته نرد مربوط به واقعه رویارویی انوشیروان، پادشاه ایران زمین، و دیورسام بزرگ، پادشاه هندوستان است. پادشاه هند برای اثبات برتری خرد و دانایی هندیان بر ایرانیان، شطرنجی با مهره‌هایی از یاقوت سرخ و زمرد به دربار انوشیروان فرستاد و در نامه‌ای نوشت: «چون شما ادعای شاهنشاهی بر ما دارید، باید دانایان شما هم بر دانایان ما برتری داشته باشند. برای شما شطرنج فرستادیم؛ یا شرح بازی را کشف کنید یا بعد از آن باید برای ما ساو و باج بفرستید.»
به روایت تاریخ، شاه ایران ۴۰ روز زمان خواست ولی هیچ کدام از دانایان دوران نتوانستند از نحوه بازی شطرنج سر دربیاورند. در روز چهلم، جوان‌ترین وزیر دربار ایران به انوشیروان گفت: اگر به مهره‌های این بازی مانند سرباز، فیل، اسب، وزیر و پادشاه بنگرید، گویی آن‌ها در میدان جنگ‌اند و پیروز این بازی کسی است که صاحب‌سیاست‌تر است.
بر اساس آنچه در متون تاریخی آمده است، انوشیروان در اقدامی متقابل، از دانایان ایران زمین خواست چیستانی مشابه بسازند و این بزرگمهر حکیم بود که بازی تخته نرد به نام «نرد شیر» را طراحی و به هند فرستاد. انوشیروان در خصوص این بازی خطاب به پادشاه هندوستان نوشت: «اگر نحوه این بازی را یافتید، ما به شما خراج و مالیات می‌دهیم؛ در غیر این صورت هندوستان خراج‌گزار ما باقی می‌ماند.»
در داستان آمده است که دانایان هند بعد از مدت ۴۰ روزه تعیین‌شده شرح بازی را پیدا نکردند.
فارغ از حقیقت این داستان، مشخص است که تخته نرد سابقه‌ای طولانی در تاریخ ایران دارد. بازی جذابی که امروز در کشورهای مختلف به صورت مسابقات بزرگ برگزار می‌شود، اما پس از انقلاب ۵۷ به حکم روح‌الله خمینی در ایران حرام اعلام شد.
تخته نرد تنها بازی نبود که رهبر جمهوری اسلامی ممنوع کرد. خمینی هرگونه بازی با ورق و شطرنج را نیز فعل حرام نامید. حکمی که اگرچه تا سالیان سال تخته نرد را درون خانه‌ها نگه داشت، هیچ‌گاه از محبوبیت این بازی میان خانواده‌های ایرانی کم نکرد. کمتر خانه‌ای در ایران است که تخته نرد در آن نباشد؛ بازی جذابی که ابزار و ادوات آن گاه به کالایی نفیس بدل می‌شود و نمونه‌های مرغوب آن قیمت‌هایی نجومی دارند. با این حال شدت جذابیت این بازی به حدی است که حتی فقیرترین خانواده‌ها هم دست‌کم نمونه‌‌ای ارزان از آن را در خانه دارند.
از سال ۱۳۹۳ تلاش برای ثبت تخته نرد به عنوان میراث جهانی در ایران آغاز شد، اما به دلیل آنکه این بازی هنوز بر مبنای حکم برخی مراجع تقلید از جمله روح‌الله خمینی حرام شناخته می‌شود، دولت جمهوری اسلامی ایران برای ثبت آن اقدامی انجام نداد و نگرانی‌ها بابت ثبت این میراث به نام کشورهای دیگر افزایش یافته است.
در فیلم‌ها و سریال‌های قدیمی هر کجا پای دورهمی‌های خانوادگی در میان باشد، تخته نرد خود را نمایان می‌کند. مثل سریال مشهور دایی جان ناپلئون که آنچه به جنگ آقاجان و دایی‌جان پایان می‌دهد، همین شیفتگی این دو به بازی تخته نرد است.
حکم خمینی در مورد شطرنج شکسته شد و تخته نرد هم اگرچه ظاهرا هنوز به حکم خمینی حرام است، از نیمه دهه ۸۰ دیگر از پستوهای خانگی بیرون آمد و امروز پای ثابت کافه‌ها و پارک‌های ایران شده است.
تخته نرد در زندان‌های ایران نیز یکی از سرگرمی‌های زندانیان است و حتی جایی که امکان دسترسی به تخته نرد وجود ندارد، ساخت مهره‌هایی از سنگ و صفحه بازی از مقوا کار تخته‌های چوبی نفیس را می‌کند.
مورخان معتقدند در این بازی که به ظاهر شانس در آن از همه مهم‌تر است، می‌توان حکمت ایرانیان را مشاهده کرد؛ چرا که هر سمت تاس معنایی و هر مهره معنایی دیگر دارد.
۳۰ مهره نشانگر ۳۰ شبانه‌روز یک ماه‌اند: ۲۴ خانه نشانگر ۲۴ ساعت شبانه‌روز، چهار قسمت زمین، فصول سال، پنج دست بازی به معنای پنج وقت یک شبانه‌روز و رنگ سیاه و سپید مهره‌ها نمایانگر شب و روز است که بر صفحه‌ای دو بخش‌شده با ۱۲ خانه به معنای ۱۲ ماه سال چیده می‌شوند. بنابراین تخته نرد کره زمین، زمین بازی آسمان، تاس ستاره بخت و اقبال، گردش تاس‌ها گردش ایام و مهره‌ها انسان‌هایی‌اند که وقت گردش بر صفحه به نظر گذران عمر می‌کنند.
اعداد تاس نیز هر کدام معنایی دارند. عدد ۱ به معنای یکتایی و خداپرستی، عدد ۲ آسمان و زمین، عدد ۳ پندار و گفتار و کردار نیک، عدد ۴ به معنای شمال، جنوب، شرق و غرب، عدد ۵ ابر و باد و مه و خورشید و فلک و عدد ۶ نمادی از شش روز آفرینش است.
بازی نرد در ادبیات کهن و هنر ایرانیان هم نمود دارد. در شاهنامه فردوسی به شرح پیدایش این بازی اشاره شده است.
نهادیم بر جای شطرنج، نرد/ کنون تا به بازی که آرد نبرد
خرد با دل روشن انباز کرد/ به اندیشه بنهاد بر تخت نرد
دومهره بفرمود کردن ز عاج/ همه پیکر عاج همرنگ ساج
خاقانی نیز در قصیده‌های مختلفش به تخته نرد اشاره دارد. به طور مثال می‌گوید:
در تخته نرد عشق فتادم به دستخون/ مهره به دست و خانه به شش‌در نکوتر است
قدیمی‌ترین تخته نرد یافت‌شده متعلق به شهر سوخته جیرفت است. این تخته قدیمی‌ترین نمونه بین تمام تخته نردهای یافت شده در سراسر جهان است.
در شاهنامه بایسنقری که نسخه ارزشمند نگاره‌دار شاهنامه فردوسی از قرن نهم هجری است، تصویری از نرد باختن نگارگری شده است.
در آثار هنری غرب، نیز برادران لی ناین در قرن هفدهم نقاشی‌هایی از افرادی در حال بازی تخته نرد خلق کرده‌اند. جولیو روزاتی، نقاش مشهور ایتالیایی، نیز تابلویی به نام «تخته نردبازهای عرب» دارد. یاکوب اخترفلت، نقاش بزرگ هلندی، هم تابلویی به نام «تخته نرد بازان» دارد که نشان می‌دهد چگونه بازی نرد به سراسر جهان کشیده است.
تخته نرد در کشورهایی همچون ترکیه، مصر، بریتانیا و بخش‌هایی از اروپا به عنوان رشته‌ای دارای مسابقات بزرگ شناخته می‌شود. فدراسیون جهانی تخته نرد را آلبرتو دا پرا در سال ۱۹۸۶ بنیان گذاشت و از سال ۱۹۸۸ تورنمنت‌های بزرگ جهانی را در دنیا برگزار می‌کند. از مشهورترین تورنمنت‌های تخته نرد تورنمنت استانبول است که بازیکنان ایرانی نیز در آن، به رده‌های پایانی رقابت‌ها راه یافته‌اند. در حال حاضر آردا فندیکو اوغلو رئیس فدراسیون جهانی تخته نرد است.
وینستون چرچیل، نخست‌وزیر بریتانیا، لوییس کارول، نویسنده مشهور قرن نوزدهم، چارلز داروین، دانشمند زیست‌شناس، و توماس جفرسون، سیاستمدار آمریکایی، از چهره‌های سرشناس جهان‌اند که به این بازی علاقه داشتند.
محمدرضا شاه پهلوی و شاهزاده رضا پهلوی نیز از علاقه‌مندان به بازی تخته نرد در ایران شناخته می‌شوند.
در سال‌های اخیر تصاویری از مهران مدیری، بهرام رادان و برخی از دیگر بازیگران و ورزشکاران مشهور ایرانی هم در حال بازی تخته نرد منتشر شده است. در میان بازیکنان ایرانی شرکت‌کننده در مسابقات جهانی تخته نرد، چیوا تفضلی و امین شاه ولی‌زاده دارای سوابق قهرمانی‌اند.
تخته نرد بازی است که ایرانیان در آن خود را متبحرترین می‌دانند و رجزخوانی برای رقبا در آن با هویت این بازی گره خورده است.
اصل دانستن کار است، نه در آمد تاس/ تاس اگر خوش نشیند، همه کس نراد است
برگرفته از ایندیپندنت فارسی
