شکوه میرزادگی
مطلب زیر درباره «وضعیت کارگران از دوران باستان تا کنون»، ابتدا در می 2015 در سایت گویا نیوز و سپس در سایت های دیگر منتشر شد، اکنون به بخش چهارم آن که مربوط به دوران حکومت اسلامی ست، قسمت دومی نیز افزوده شده است. بخش اول تا سال 2015؛ و بخش دوم مربوط به وضعیت این روزهای کارگران ایران، با استناد به نشریات رسمی حکومت اسلامی می باشد.
بیدادی کم نظیر بر کارگران در تاریخ ایران
زبیداد فزون آهنگری گمنام و زحمتکش
علمدار علم، چون «کاوه» حداد می گردد
فرخی یزدی
در نگاهی کوتاه به وضعیت کارگران ایران در تاریخ چند هزار ساله ی کشورمان می توان اين وضعيت را در چهار دوره ی کلی مطالعه کرد: دوران باستانی، دوران پس از اسلام، دوران پس از مشروطیت، و دوران پس از انقلاب اسلامی.
در این تقسیم بندی نکته ی قابل ملاحظه آن است که، در دوران تسلط جمهوری اسلامی بر سرزمین مان، وضعیت بسیار دردناک و غیر انسانی کارگران ایران، به نسبت زمانه ای که در آن هستیم، بسیار سخت تر و سنگین تر از هر زمانه ای در تاریخ مان شده است.
دوران باستانی:
به گفته ی برخی از تاریخ نگاران، (از جمله ریچارد فرای) در ایران چه در دوره ی مادها و چه در دوره ی پارس ها، «بیگاری» وجود نداشته است. یعنی، با وجود اختلاف شدید طبقاتی (که البته در آن زمان در همه ی کشورها به شدت وجود داشته) کارگران (يا مزدبگیران) در کشور ما اغلب وضعیتی برده وار نداشته اند و حتی مزدبگیران بدون تخصص هم، که ناچار تن به بیگاری می دادند، نوع بیگاری شان با اجبار توأم نبوده است.
مثلاً، در دوران مادها، افرادی خودشان (کارشان) را برای مدتی به ثروتمندان یا مالکین می فروختند تا در برابر کاری طاقت فرسا یا کاری قابل تحمل (بسته به انصاف مالک) غذایی و پوشاکی داشته باشند. اما همین افراد هر گاه مالک بهتری پیدا می کردند یا تحمل مالک خود را نداشتند می توانستند که آزادانه او را ترک کرده و به سراغ مالک دیگری بروند، و یا راه دیگری برای سیرکردن شکم شان پیدا کنند.
در دوران هخامنشی، و بر اساس اسنادی که از آرشیو اداری این دوران در تخت جمشید به دست آمده، می توان چنين برداشت کرد که کارگران، به ويژه کارگران متخصص ایرانی در آن زمان، و به نسبت کشورهای دیگر، زندگی خوبی داشتند. برخی از تاریخ نگاران گفته اند که در اوایل دوره ی هخامنشی برخی از زمین ها به وسیله ی بردگان آباد می شد اما بعدها از يکسو اراضی اشتراکی روستاییان بوجود آمد و، از سوی ديگر، به گفته ی «گیرشمن»، براي تشويق مردم به كشاورزي و آبادي مقرر شده بود كه هركس بر روی زمينی بي حاصل کار کرده و آن را آباد كند تا پنج نسل درآمد آن زمين از آن او و فرزندان اش خواهد بود.
بخشی از آخرین پژوهش های انجام شده در مورد این دوران و در قرن بیستم مستند به آرشیو کشف شده در تخت جمشید است که خانم «مری کخ»، باستانشناس و تاریخ نگار آلمانی، نتايج مطالعات خود در مورد آن ها را در کتابی به نام «داریوش» نوشته است. در این آرشیو اسناد گلینی به دست آمده که به روشنی از وضعیت کارگران و صنعتگران حکايت می کنند، و از شیوه ی زندگی کارگران، از دستمزد نقدی و جیره های غذایی آنها، که بخشی از آن شامل حبوبات و شراب هم بوده اند می گويد. کتاب همچنين از دستمزد برابر زن و مرد و نيز مرخصی های چند ماهه ای که زنان برای زایمان و یا نگاهداری بچه ها در ماه های اول داشتند، و از اماکنی که برای نگاهداری بچه های کارگران فراهم بود روايت دارد. اگر این ها را به فرمان کوروش بزرگ در بابل، و اعلام حذف بیگاری او (حتی در کشورهای دیگر) ربط بدهیم می بینیم که وضعیت کارگران ایران در مقایسه با کشورهای دیگر، و حتی امپراتوری های آن دوران، دارای کيفيت مناسبی بوده است.
در دوران ساسانیان نیز، اگرچه به دلیل قدرت گرفتن سازمان های مذهبی و دخالت آن ها در اداره ی امور اجتماعی، اختلاف طبقاتی بسیار بیشتر از گذشته شده بود اما باز وضعیت کارگران (به نسبت کشورهای دیگر) بد نبوده است. بیشتر تاریخ نویسان حتی از حضور گروه گروه کارگران و کشاورزان مهاجر، از جمله مهاجرین عرب ساکن در اطراف ایران نوشته اند. این افراد پس از مدتی برای خودشان صاحب کار و زمین می شده اند.
در عین حال، و به قول فردوسی، آن "کفشگر"ی که در جریان جنگ ایران و روم، پس از اعلام تقاضای قرضه ی ملی از سوی دولت انوشیروان، حاضر می شود تا بخشی از احتیاجات سپاه انوشیروان را بپردازد، نشان از اين واقعيت دارد که عليرغم تفاوت و اختلاف طبقاتی، وضعیت کارگران باز به نسبت آن دوران مناسب بوده است.
و به قول «ریچارد فرای» ایرانشناس برجسته معاصر: «در زمانی که نظام برده داری بعنوان امری رایج در جوامع باستانی، از جمله یونان و روم، جاری بوده و حتی مذاهب آنها نیز اساس سامانه برده داری را پذیرفته بودند، در جامعه طبقاتی ایران هخامنشی، اشکانی و ساسانی طبقه ای بنام بردگان گزارش نشده است»
وضعیت کارگران در دوران پس از اسلام
پس از حمله ی اعراب نومسلمان به ایران و تسلط آن ها بر شهرهای مختلف کشورمان، اطلاع روشن و مستقلی از وضعیت کارگران یا صنعت کاران در دست نیست؛ اما می دانیم که به دلیل آزادی و حتی تشویق برده داری در اسلام (به ويژه از میان کفار و غیر مسلمانان) خیل عظیمی از مردم ایران، از طبقات مختلف، و به ویژه از ميان آن هایی که قادر به پرداخت «جزیه» نبودند، برای چندین قرن به بردگی و بیگاری گرفته شدند.
در چنين وضعیتی روشن است که کارگران و صنعتکاران نیز نمی توانستند وضعیتی بیش از بیگاری دادن و بردگی داشته باشند. بخصوص که، پس از مدتی، پدیده ای به نام "برده داری نظامی" نیز در ایران بوجود آمد؛ به معنی بیگاری گرفتن از مردهای جوان در کارها و جنگ های نظامی. و این وضعیت در طول دوران حکومت های مختلف تا دوران قاجاریه ادامه داشت.
در دوره ی صفویه، که ایران، پس از نزدیک به نه قرن، دوباره صاحب یک فرمانروایی متمرکز گشته و تمام بخش های مختلف کشور به دور هم جمع شد، و ایران پس از مدت ها دوباره رو به آبادانی و پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی گذاشت وضع کارگران هم بهتر شد. البته این وضعیت همگانی نبود. قانون این گونه بود که بخشی از صنعتگران به بیگاری اجباری تن می دادند؛ یعنی دستمزد و حقوقی به آن ها تعلق نمی گرفت و فقط غذا و پوشاک آن ها تامین می شد. اصطلاحا در مورد این کارگران می گفتند که «برای شاه کار می کنند!» اما برای کارگران صنایعی چون کفش دوزی و کلاه دوزی دستمزدی تعیین شده بود که آن را هم از بودجه ی شاه می پرداختند. البته کارگران و پیشه ورانی که در دربار و مراکزی که متعلق به دربار بود کار می کردند مقرری و دستمزد داشتند.
با این حال از آنجایی که برده داری در دوران صفویه به اوج رسیده بود، برده داران علاوه بر بیگاری از نظر جنسی نیز مورد سوء استفاده اربابان قرار می گرفتند.
به نوشته تاریخ نگاران فقط حدود 300 هزار غلام و کنیز در درباره زندگی می کردند. که بیشتر غلام ها اخته شده بودند
در دوران پس از صفویه،کارگران وضعیتی مشخص نداشتند و وضع آن ها در هر بخش از ایران متفاوت بود. بهترین شرایط را معدود کارگرانی داشتند که روی زمین کار می کردند. آن ها هم موظف بودند تابخشی از وقت ( کار) خود، و یا چارپایان خود را برای مدتی در اختیار مالک بگذارند و کار مجانی انجام دهند.
این وضعیت هم روز به روز بدتر شد؛ تا جایی که دوران قاجاریه را می توان اوج بدبختی و فقر این کارگران دانست.
وضعیت کارگران پس از مشروطیت
در سال 1907 میلادی (1285 خورشیدی)، درست در حوالی امضای فرمان مشروطیت، برای اولین بار "نفت"، گنجینه ای که برای ما هم ثروت و هم بدبختی آورده، سر از خاک های ایران به در آورد. یک سال پس از این کشف، شرکت های انگلیسی که بیش از ما به ارزش این گنجینه ی طبیعی واقف بودند و خیال به یغما بردن آن هیجان زده شان کرده بود، به سرعت و به شکل گسترده ای به ساختن پالایشگاه و اسکله های حمل و نقل نفت پرداختند. این عملیات طبعاً نیاز به نیروی انسانی داشت. و این آغاز بوجود آمدن «کارگر» به معنای امروزی و مدرن کلمه در ايران بود. کارگر، در این هیئت، بیگاری نمی داد و در مقابل کارش دستمزد و حقوقی (هر اندازه اندک) دریافت می کرد، و حق انتخاب یا ترک کارش را داشت.
این وضعیت اما بیشتر در مراکز نفتی و فعاليت های مربوط به نفت برقرار بود و کارگران در نقاط دیگر ایران وضع شان تغییری نکرده بود.
با آمدن رضا شاه و شروع دوران سازندگی های گسترده در ایران، تعداد کارگران در بخش های مختلف صنعتی، راه سازی، شهرسازی و غیره روز به روز و به سرعت فزونی گرفت و به موازات آن قوانینی برای کار این بخش از مردم ایران تنظیم شد.
اولین دستورالعملی که در ارتباط با کارگران ایران نوشته شده و به عنوان «فرمان والی ایالت کرمان و سیستان و بلوچستان» خوانده شد در سال 1302 صادر شد. در این فرمان، به ساعت کار (8 ساعت در روز)، استفاده از حقوق برای روزهای تعطیل، و فضای سالم محیط کار توجه شده بود.
ـ در سال 1307 برده داری و بیگاری در ایران ممنوع اعلام شد.
و براساس قانون منع بیگاری و برده داری: "هر کس انسانی را خرید و فروش کرده یا رفتار مالکانهٔ دیگری نسبت به انسانی بنماید یا واسطهٔ معامله و حمل و نقل برده بشود، محکوم به یک تا سه‌سال حبس تأدیبی خواهد گردید»
- اولین مقررات رسمی در مورد کارگران ایران در سال 1309 نوشته و به وسیله ی هیات وزیران آن دوره تصویب شد. در این مقررات بوجود آوردن صندوقی (که از برداشت درصد کمی از حقوق خود کارگران تغذيه می کرد) برای جبران حوادث ناشی از کار پيش بينی شد.
- در سال 1311، برای جبران خسارت وارده بر کارگران دولتی در حین کار، بودجه ای دولتی در نظر گرفته شد.
- نخستین اداره ی دولتی در ارتباط با امور كارگری در سال 1314 به نام "اداره كل صناعت و معادن" تشكیل شد. این اداره «نظام نامه ی كارخانجات و موسسات صنعتی» را تهیه و در تاریخ 19 مرداد 1315 به تصویب هیئت وزیران رسانید.
تنها مورد منفی در چنين نظام نامه که مسایل پیشرفته ای را در ارتباط با کارگران مطرح کرده بود، ممنوعیت فعالیت جمعی و دست زدن به اعتصاب و تظاهرات زندان و پرداخت غرامت را به همراه داشت.
- در آبان ماه 1323، در دوره محمدرضاشاه داره مستقلی به نام "اداره كل كار" در وزارت بازرگانی و پیشه و هنر تاسیس و مامور رسیدگی به شكایات و رفع اختلافات كارگران و كارفرمایان شد و سپس كمیسیونی تشكیل شد كه اولین طرح قانون كار را تهیه و به مجلس شورای ملی ارائه كرد.
به ابن ترتیب تا آغاز دوران حکومت اسلامی، کارگران ایران برای خود شخصیتی حقوقی پیدا کرده بودند و اگر چه دستمزدها و امکانات بهداشتی و ایمنی شان هم اندازه ی کشورهای غربی نبود، و اگر چه اجازه ی اعتصاب و اعتراض های گسترده نداشتند، و بارها اعتصاب هایشان با خشونت پلیس پاسخ داده می شد، اما در موارد زیادی توانسته بودند از کارگران بسیاری از کشورها، به ويژه کشورهای خاورمیانه، زندگی بهتری داشته باشند. و مهم تر از همه اولبن باری بود که در طول تاریخ ایران چیزی به نام بیگاری (به معنی کار اجباری و بدون دستمزد، به صورت قانونی شناخته شده) کلاً وجود نداشت.
وضعیت کارگران پس از انقلاب اسلامی
بلافاصله پس از انقلاب سال 1357، و به خواست آقای بنی صدر در مورد اعمال تغییراتی در قانون کار تصميم گيری شد. اما بخش هایی از پیش نویسی که خود ایشان نوشته بود مورد قبول نمایندگان کارگران که در اوایل انقلاب قوی بودند قرار نگرفت و نوشتن ديگر باره ی آن به وسیله ی دیگران به شکلی تعمدی تا سال 69 به تعويق افتاد. در سال 69 قانون کاری تصویب شد که همچنان مورد موافقت کارگران نبود اما در آن زمان دیگر کسی به حرف کارگران گوش نمی داد. در این قانون به صراحت از «ممنوعیت تحصن، اعتصاب، تظاهرات و همچنین ممنوعیت ايجاد سندیکاهای کارگری» سخن رفته است.
در این دوره با پدیده ای به نام «بیگاری» نيز روبرو می شویم؛ منتها این بار بیگاری امری پنهان و یا غیر رسمی شد. در گذشته، در دوران هایی از تاریخ ایران و در بخش هایی از ایران، کارگر می دانست که طبق مقررات موظف است بیگاری کند، یا موظف است بخشی از وقت اش را بصورت رايگان در اختیار دولت یا مالک بگذارد. در حالی که در دوران جمهوری اسلامی کارگران بدون هیچ قراری ماه ها از حقوق گرفتن محروم می شوند، و اگر اعتراض کنند، با آن ها بدرفتاری می شود، تهدیدشان می کنند، و در برابر اعتراض برای گرفتن حقوق آن ها را اخراج می کنند. کارگران گاه کتک می خورند یا به زندان می افتند و شکنجه می شوند. و این رفتار نمی تواند از نظر رهبران متعصب نیز زشت باشد زیرا هنوز و همچنان (تا آنجایی که من خوانده ام) هیچ شخصیت سرشناس مذهبی مسلمانی پیدا نشده که بگوید: برده داری یا بیگاری در اسلام کار درستی نیست و یا بگوید که ما در این دوره نمی توانیم و نباید آن را قبول داشته باشیم.
یعنی، در زمانه ای که بیگاری گرفتن (کار اجباری یا بدون دستمزد) از دیگران، همچون برقراری بردگی، یکی از زشتی های روزگار ما شناخته می شود و کمتر کشوری را می توان یافت که کارگران اش از سوی دولت ها و حکومت های خود به بیگاری گرفته شوند، کارگران رنج دیده ی سرزمین ما، بیشتر از سوی حکومت و سازمان های دولتی و یا پیمانکارانی که به وسیله ی دولت انتخاب شده اند، به بیگاری گرفته می شوند.
و در جستجوی خبر این نوع "بیگاری دولتی" لزومی ندارد که تنها به اعتراضات خود کارگران یا مخالفان حکومت گوش کنیم. در هر گوشه ای از رسانه های دولتی نیز می توانیم سخنانی را از زبان مسئولین بشنویم که از همين وضعيت حکايت می کنند.
در این جا فقط چند نمونه ی اندک از اين شواهد را نقل می کنم که همگی مربوط به چندین ماه گذشته هستند:
ـ نبیالله هزارجریبی، نائب رئیس شورای اسلامی شهر گرگان، در دهه ی فجر، (بهمن 93)، ضمن این که از «خدمات نیروهای خدمات شهری» که در روزهای سالگرد انقلاب برای زیباسازی زحمت زیادی کشیده اند تشکر می کند می گوید: «در بازدیدی که از سطح شهر داشتم متوجه این موضوع شدم که. بسیاری از کارگران با لباس بسیار کم، کار میکردند و با سختی فراوان در حال فعالیت بودند و باید به فکر این کارگران باشیم». هزارجریبی در همان جا می گوید: «برخی از این افراد گفتند ما چند ماه است که حقوق نگرفتهایم؛ من نمیدانم سیستم پرداخت حقوق این کارگران به چه صورت است، اگر بر اساس قرارداد طبق قانون اداره ی کار باشد باید حقوق آنها در ابتدا یا انتهای هر ماه پرداخت شود».
ـ رحمت‌الله پور موسی، دبیرکل کانون عالی شوراهای اسلامی کار ایران، در اسفند 1393 می‌گوید:« 70 درصد کارگران ایرانی زیر خط فقر هستند».
ـ علیرضا محجوب، رئیس فراکسیون کارگری مجلس، در تابستان 1393 گفته است که: «90 درصد جامعه کارگری ایران زیر خط فقر زندگی می‌کنند و 10 درصد باقی مانده نیز با خط فقر فاصله چندانی ندارند».
ـ دبیرکل کانون عالی شوراهای اسلامی می گوید: «قدرت خرید کارگران حدود 73 درصد افت داشته است».
- هم او می افزايد که: «در سال گذشته، 1994 کارگر بر اثر حوادث ناشی از کار کشته شده اند... آن ها ناچارند که در چند شیفت کار کنند و یکی از عوامل این حوادث خستگی و کار زیاد بوده است».
ـ وزارت کار ایران حوادث در حین کار را در سال گذشته 13 هزار مورد ذکر کرده است که بیشتر به دلیل نداشتن ایمنی و یا خستگی های مفرط بوده است.
- و...
همین چند روز پیش، وقتی با یکی از دوستان قدیمی ام، که قبل از انقلاب از کارمندان شرکت نفت بود، در مورد وضعیت کارگران کنونی صحبت می کردیم، او گفت: «من نمی دانم چه بلایی سر کارگران ایرانی آمده که این همه صبور شده اند. یک صدم این بلاها اگر قبل از انقلاب به سر کارگری می آمد محال بود تحمل کند».
و من به او گفتم: «به این نمی گویند صبوری. این خشم خاموشی است که امیدوارم قبل از آن که به نقطه ی انفجاری ویرانگر برسد، راه حلی عادلانه و انسانی برای نجات این کارگران و کل مردمان سرزمین مان از بیدادی که بر آن ها می رود پیدا شود.
اول ماه مه 2015
افزوده شده در سال 2023:
وضعیت کارگران ایرانی پس از انقلاب اسلامی (قسمت دوم)
درصد کارگران کشور در حال حاضر، قرارداد موقت هستند که در این بین، درصد قابل توجهی از آنها در کارگاه‌های کوچک کار می‌کنند و سهم‌شان از افزایش مزد، فقط افزایش پایه مزد است و دیگر هیچ»
کارفرمایان از سر و ته مزد تا جایی که بتوانند می‌زنند؛ به بهانه تسویه حساب، حق سنوات کارگر را به رسمیت نمی‌شناسند
بعد از چند سال که از تصویب حق مسکن کارگران می گذرد حق مسکن قبلی را به کارگران می‌دهند و از پرداخت حق اولاد برای کارگران تازه وارد و جدید طفره می‌روند
سخت‌ترین شرایط، متعلق به کارگران کارگاه‌های کوچک است، آن‌هایی که وقتی برای استخدام می‌روند، کارفرما حجت را تمام می‌کند و می‌گوید فقط پایه حقوق وزارت کار را می‌دهم!
در بسیاری از کارگاه‌های کوچک کشور، پرداختِ دستمزد به اندازه پایه حقوق وزارت کار، یک سنت عرفی شناخته شده است. کارگران در بسیاری از این کارگاه ها، حق مسکن نمی‌گیرند یا به اندازه کافی نمی‌گیرند؛ از بن کارگری محرومند؛ حتی اگر چندین سال سابقه کار داشته باشند به بهانه غیرقانونیِ «تسویه حساب در پایان هر سال» از دریافت حق سنوات کارگری محرومند و اگر صاحب فرزند باشند هیچ فرقی نمی‌کند چون کارفرما حاضر به پرداخت حق اولاد نیست!
در مذاکرات مزدی 1400 بدون احتساب حق اولاد و پایه سنوات، دو مولفه مزدیِ بن و حق مسکن که باید به همه کارگران بدون استثنا و فارغ از داشتن سابقه یا فرزند تعلق بگیرد، سرجمع 350 هزار تومان افزایش یافت.
حق مسکن از 300 هزار تومان به 450 هزار تومان رسید و بن از 400 هزار تومان به 600 هزار تومان. این افزایش 350 هزار تومانی، باید علاوه بر افزایش حدوداً 700 هزار تومانی پایه مزد، شامل همه کارگران کشور شود؛ یعنی دستمزد همه کارگران مشمول قانون کار حتی آن‌هایی که صفر کیلومتر هستند و فرزند ندارند، باید حدود یک میلیون و 100 هزار تومان افزایش یابد. اما در عمل این اتفاق نمی‌افتد چون بسیاری از کارگاه‌های کوچک و زیر پله‌ای خود را معاف از شمول قانون کار می‌دانند و به همه باید‌های دستمزدی عمل نمی‌کنند. در بسیاری از این کارگاه‌ها فقط افزایش قانونی پایه مزد به رسمیت شناخته می‌شود و بنابراین حتی کارگران باسابقه و صاحب چندین فرزند، در این کارگاه‌ها فقط همان 700 هزار تومان افزایش پایه مزد را خواهند گرفت.
روشن نیست که چه تعداد از کارگران کشور فقط پایه مزد می گیرند
هیچ آمار روشن و واضحی از این گروه از کارگران کشور نداریم. این کارگران زیرمجموعه کارگرانِ «قرارداد موقت و حداقل بگیر» هستند اما مشخص نیست که تعدادشان دقیق چقدر است؟
به گفته فتح الله بیات (رئیس اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی کشور) حدود ۹۶ درصد کارگران کشور در حال حاضر، قرارداد موقت هستند که در این بین، درصد قابل توجهی از آنها در کارگاه‌های کوچک کار می‌کنند و سهم‌شان از افزایش مزد، فقط افزایش پایه مزد است و دیگر هیچ!
نود و شش درصد کارگران کشو، قرارداد موقت هستند و بیش از 70 درصد کل کارگران، حداقل بگیر محسوب می‌شوند. بنابراین می‌توانیم ادعا کنیم، حداقل بگیران همگی بدون استثنا قراردادموقت هستند حتی اگر ماهیت کارشان مستمر باشد و طبق قانون کار باید با آنها قرارداد دائم منعقد شود.
بازرسان کار، کاری به کارگاه‌های کوچک یا اصطلاحاً زیرپله‌ای ندارند. و کارگران با حداقل دستمزد و بدون بیمه هستند اما از ترس بیکار شدن به سراغ شکایت و دادرسی قانونی نمی‌روند
و بالاخره با توجه به وضعیت کارگران در دنیا:
با استناد به آخرین داده‌های صندوق بین المللی پول (در آوریل 2021) کارگران ایران از نظر دستمزد در رتبه 160 قرار دارند.
کارگران کشوری ثروتمند، اکنون، و در دوران حکومت اسلامی در شرایطی بسیار تاسف آور و با حداقل دستمزد، یعنی ماهانه‌ی 75دلار، پس از گامبیا و افغانستان و سودان و مالی و گامبیا و پس از کارگران کشورهای در حال جنگ و یا بحران در جایگاه 160 جهان قرار دارند.
28 آوریل 2023
