احد قربانی دهناری
در پژوهش و روزنامه نگاری مفهومی وجود دارد به نام سنجش اعتبار منابع اطلاعات و ارزیابی اطلاعات . این سنجش و ارزیابی شاید در گذشته فقط برای پژوهشگران و روزنامه‌نگاران لازم بود، ولی امروزه با امکانات رسانه‌های اجتماعی جدید و انبوه اطلاعاتی که روزانه به سوی ما روان است و امکان انتشار و همرسانی آنرا در سطحی وسیع داریم، نگاه انتقادی به منبع خبر و اندیشه در درستی و نادرستی آن برای همه‌ی ما بسیار حیاتی و ضروری است.

اهمیت حیاتی نقد منبع در جهان دیجیتال و بهم پیوسته امروزه بیش از پیش است. دنیای مجازی پر است از داستان‌های جعلی و اظهارات بی‌اساس و گمراه‌کننده، عکس‌ها و فیلم‌های دستکاری شده و هزاران دام‌ فریبنده. ما باید در نقد منبع خبر بهتر شویم. تفکر انتقادی و اندیشیدن مستقل را در خود و در جامعه تقویت کنیم. همواره قبل از فشردن دکمه اشتراک گذاری و همرسانی باید از خود بپرسیم، آیا به‌درستی خبر و صداقت خبردهنده مطمئن هستیم؟.
نقد منابع اطلاعات چیست؟
نقد منابع روشی علمی برای بررسی نظام‌مند منابع خبر و ارزیابی اعتبار آنهاست. آموختن تشخیص درست از نادرست و آگاهی از این حقبقت که فرستندگان و همرسانان مختلف اهداف گوناگون دارند.
نقد منابع سنتی که ریشه در پژوهش‌های تاریخی دارد، نقطه شروعی خوبی برای بررسی اطلاعات است. اما در دنیای دیجیتال، بهم پیوسته و رسانه‌های اجتماعی گسترده و شهروند-خبرنگار کنونی، چشم انداز باید گسترده‌تر شود.

اینترنت یک رسانه عالی است که چیزهای خوبی برای ما به ارمغان آورد. اما شوربختانه جنبه‌های منفی زیادی هم دارد. یکی از نکات منفی این است که تشخیص اینکه آیا چیزی که روی صفحه می خوانید واقعاً درست است یا نه، می تواند بسیار دشوار باشد. یا اینکه شخصی که برای شما ایمیل فرستاده است واقعاً همان کسی است که وانمود می کند، ساده نیست.

در جامعه امروزی دلیل‌های فراوانی برای هوشیاری وجود دارد. کلاهبرداران زیادی وجود دارند که هر کاری که می‌توانند انجام می‌دهند تا به حساب بانکی شما یا اطلاعات شخصی شما دسترسی پیدا کنند و با روش‌های گوناگون کلاه‌برداری کنند. خلافکاران و سرکوبگرانی وجود دارند که می‌خواهند به شما آسیب برسانند.
در نقد منابع سنتی، منابع به سه دسته‌ی کتبی، شفاهی و مادی تقسیم می‌شوند. منابع می‌تواند هر چیزی باشد، از مقالات روزنامه‌ها، ایمیل‌ها، ویدیوهای یوتیوب، رسیدهای پرداخت بانک یا یافته‌های باستان‌شناسی.
چگونه می‌توان تشخیص داد؟
چگونه می توان دروغ یا تبلیغات گمراه‌کننده را تشخیص داد؟ منابع بر اساس یک ترتیب سلسله مراتب ارزش گذاری می شوند:
۱ - منبع اصلی. منبع اصلی از طریق تفسیر، ارزیابی یا گذشتن از صافی دیگران دگرگون و دستکاری نشده است. به زبان ساده می توان گفت که منبع اولیه نخستین انتشار یک گزاره و معتبرترین آن است.
۲ - منبع ثانویه. منظور از منبع ثانویه این است که کسی چیزی را بازتولید می کند که منبع اصلی نقل کرده است. از صافی یا دگرگون‌سازیِ فردی گذشته و اعتبار آن از منبع اصلی کمتر است.
۳ - منبع شخص ثالث. منبع شخص ثالث آنچه را که منبع ثانویه گزارش کرده است، بازتولید می کند. از دو صافی و دگرگون‌سازی گذشته و اعتبار آن از منبع اصلی و ثانویه کمتر است.
در یک نگاه انتقادی به منابع اطلاعات می‌توان بر اساس معیارهای زیر آنها را در بوته‌ی آزمایش قرار داد:
الف – اعتبار گوینده: چه کسی پشت اطلاعاتی که پیش روی ماست قرار دارد؟ آیا منبع همان کسی است که ادعا می کند؟
ب – دیرینگی خبر: آیا اطلاعات در زمان رخ‌دادن رویداد تدوین شد یا مدتی پس از آن؟ هر چه زمان تدوین به وقوع رویداد نزدیکتر باشد، احتمال درستی آن بیشتر است. نوشته در چه تاریخی تدوین شد؟ آیا اطلاعات موجود در آن هنوز به‌روز است؟
پ – منبع دیگر: اطلاعات را با منابع دیگر مقایسه کنیم. آیا در جای دیگر آمده است؟ اگر خبری را در هیچ جای دیگری پیدا نمی‌کنیم، نوید خوبی ندارد.
ت – اصالت و سندیت: آیا منبع اطلاعات دست اول است یا بر اساس منابع دیگر است؟
ث - گرایش منتشرکننده: منبع خبر برای چه هدفی ایجاد شده است؟ آیا عینی و بی‌طرف است یا مغرض و جانبدار؟
ارزیابی درون‌مایه
وقتی ما از منبع خبر اطمینان داریم، باید در سنجش و ارزیابی محتوای آن موشکافانه برخورد کنیم:
به نوشته‌هایی که در پی سلطه و تحمیل نظرات خود است و از شگرد‌هایی استفاده می‌کند تا رقیب را احمق، ضعیف، بزدل، وابسته، سودجو و ... جلوه دهد، باید با دیده تردید نگریست. برخی از این روش‌های بسیار رایج است:
الف - حمله به شخص، به ظاهر شخص، به خاستگاه، به مدرک تحصیلی، به قومیت، به مذهب و ... او، به‌جای در نظر گرفتن استدلال‌ها و حقایق ارائه شده می‌پردازد.
ب - تحریف نظرات، استدلال‌ها، اطلاعات و آمار حریف و سپس حمله به این مقولات تحریف شده.
پ – برجسته‌کردن افراد نابابی که ممکن است از یک نظر یا استدلال حمایت ‌کنند به جای نقد و محک‌زدن اشکالات آن نظر یا استدلال
ت – خودحق‌پنداری، فرد عقاید خود را به چشم فرضیه‌ها نگاه نمی‌کند که باید آزموده شوند، نظرات خود را محتاج درست‌آزمائی و محک‌زدن نمی داند.
ث – درستی و مشروعیت خود را از منابع پرسش‌ناپذیر، مقدس یا اسطوره‌ای می‌گیرد و به قواعد مباحث نظری پژوهش، علم، اسادلال و منطق میدان نمی‌دهد.
بررسی انتقادی منابع آنلاین
ارزیابی منابع در اینترنت دشوارتر است، زیرا مقدار اطلاعات موجود بسیار زیاد است و همچنین پیوسته در حال تغییر است. بررسی منابع آنلاین مهارت‌های جدید نیاز دارد. هنگامی که منابع را در اینترنت ارزیابی می‌کنیم، علاوه بر مهارت‌های نقد منابع سنتی، باید از اشکال مختلف رسانه‌های اجتماعی، نحوه عملکرد خدمات مختلف و نحوه انتشار اطلاعات نیز آگاهی داشته باشیم. مهم است که بدانیم که تصاویر و فیلم‌های دیجیتال به راحتی قابل دستکاری هستند.
داشتن دانش اولیه در مورد موتورهای جستجو نیز مهم است - موتورهای جستجو چگونه کار می‌کنند؟ چرا و چگونه دقیقاً پیشنهادات ویژه‌ای را که شما دریافت می کنید را پیدا می‌کنند؟ چگونه هدف‌های اقتصادی و سیاسی در موتورهای جستجو بر یافتن حقیقت برتری دارد؟
برخلاف رسانه‌های چاپی که ثابت هستند، همه چیز در اینترنت قابل تغییر است. منابع ظاهر می شوند، ایجاد می شوند و ناپدید می‌شوند. اطلاعات تغییر می‌کنند تا با حقایق جدید جایگزین شوند. علاوه بر این، عده زیادی هستند که فعالانه برای انتشار اطلاعات نادرست، دروغ‌پراکنی، غلط‌رسانی، گمراه‌سازی، بدنامکردن دیگران و تهمت‌زنی تلاش می‌کنند.
چرا دید انتقادی به منابع اهمیت دارد؟
دلایل زیادی وجود دارد که ما باید به منابع اطلاعات با دید انتقادی و با شک و تردید نگاه کنیم:
۱. ما نمی خواهیم فریب بخوریم.
۲. ما نمی خواهیم (ناخواسته) شخص دیگری را با به اشتراک گذاشتن اطلاعات نادرست فریب دهیم.
۳. ما نمی خواهیم با فشار دادن ناآگاهانه‌ی یک دکمه‌ی همرسانی، دستور کار و برنامه‌ی شخص دیگری را اجرا کنیم و آلت دست و مجری برنامه‌ی نادرست و مغرضانه دیگران شویم.
به این امید که در آینده، همواره پیش از فشردن دکمه‌ی همرسانی به آنچه در این مقاله خوانید فکر کنید.
احد قربانی دهنار
۶ شهریور ۱۴۰۱ - ۲۸ اوت ۲۰۲۲