محمود صباحی
دلیل گرایش جامعه ایرانی به تعزیه و تعزیه گری ، همانا شکست های مدام تاریخی آن بود که هرگز فرصت نداد تا این جامعه در احوال خود چندان بیندیشد که سرانجام وضع اش را دگر کند و افزون بر شکست های تاریخی مکرر ، وضع جغرافیای سیاسی و طبیعی ایران را نیز باید چون عاملی اولیه، در کار آورد: جامعه ای که هر آینه ممکن است زمین زیر پایش دهان باز کند و او را ببلعد و هر سال این احتمال میرود که ابرهای بارنده دچار چنان خستی شوند که از دهش امتناع ورزند و زمین خشک شود . پس آنگاه، مردم ناگزیر باید ملتمسانه دست های خود را رو به آسمان برآرند تا شاید نمایش رنج شان دیده و آواز وردشان شنیده شود ، چندان که دل آسمان به رحم آمده ، بارانی از رحمت بر آنان ببارد
گویا که همه شرایط برای برپا کردن نمایش تعزیه از هر سنخ در این جامعه از پیش آماده بوده است
جامعه شناسان کلاسیک، بیش از هر چیز ، به مسئله آب اشاره و تاکید داشته اند و نحوه شکل گیری ساختار این جامعه را از نظر فرهنگی و سیاسی به چگونگی تقسیم آب معطوف کرده اند. مسئله آب و پروای تشنگی ، از منظر ساختارشناسی درام ، دلیل عینی و اصلی دعوای طرفین درگیر در نمایش تعزیه است : در حقیقت نمایش تعزیه در جایگاه درام ، جنگ و نبردی است بر سر آب، چندان که اغلب اصلی ترین " فردهای نمایش تعزیه ، همچون عباس( برادر حسین و سردار سپاه او ) ، حر ( از سرداران جبهه مقابل که به سپاه حسین می پیوندد ) و خود حسین به خاطر دستیابی به آب کشته میشوند .
در نمایش تعزیه، بیش از هر چیز، بدترین شکنجه و شقاوت، همانا ممانعت از دسترسی به آب است و از این رو، بیشترین لمحات دراماتیک این نمایش به بستن آب و به تشنگی امام و یاران و خانواده اش معطوف شده است، همچنان که صحرای کربلا در تعزیه، و نیز در ادبیات عامه ایرانی، دلالت بر تشنگی شدیدی دارد که عامدانه و جائرانه تحمیل می شود .
به زبان دیگر ، آنچه این نمایش را از چشم انداز دراماتیک امکان پذیر می سازد و کل حوادث را تحت تاثیر قرار می دهد، همانا بستن آب به روی حسین و یاران اوست که به دستور ابن سعد ، یعنی فرمانده جناح مخالف انجام می شود
به هر حال، بدون مسئله آب، عمل نمایشی تعزیه ضرورت وجودی خود را از دست می دهد. اما کار من در این رساله این نیست که به چنین مساله ای در نمایش تعزیه بسنده کنم زیرا محیط طبیعی بدون تردید در به وجود آمدن ساخت های فرانگری، سیاسی، آیینی و نمایشی نقش نخستین و بنیادی ای داشته اند اما به نگر من ، ماندگاری و تداوم این ساخت ها چندان دیگر به زمینه طبیعی نه وابسته اند زیرا سپس به ساختاری عمیقا ذهنی بدل می شوند و کارویژه دیگری می یابند. پرسش این رساله نیز از این لمحه بود که خود را طرح افکند : چگونه یک روش زندگی بر تمام ابعاد زندگی اجتماعی و فردی یک جامعه چیره میشود ؟ آن هم چندان چیره که حتا در زمانه ای که دگرگونی در مناسبات اقتصادی و انسانی همه ی آن ضرورت های پیشین را به حاشیه رانده ، این روش همچون روش زندگی، هنر و سیاست به حیات خود ادامه می دهد ؟ و اعتبار خود را حفظ می کند
واضح تر بگویم ، آن عواملی که جامعه ایرانی را به سمت و سوی وضعی تعزیتی کشاندند دیگر در کار نیستند اما نمایش تعزیه هنوز هم در حال اجراست ، همچنان که گونه ای شبیه بازی و شبیه خوانی در جامعه ایرانی کنش نخست همگانی است
هنوز ژست ملتمسانه از مهمترین ژست های کار راه انداز است چنان که اگر کسی به سازمان اداری و نهاد اجتماعی ای مراجعه و درخواست خود را بر پایه ی حق شهروندی طرح کند و از ژست های تقاضامندانه و ملتمسانه بهره نگیرد ، احتمال آن که در کار او خلل ایجاد شود ، بسیار است. از این رو ناگزیر باید سر یا سرهای این کلاف در هم تنیده را جست و جو کرد تا شاید از طریق یاقتن و شکستن آن صورت یا صورت های ذهنی ای که انسان ها را از ریخت انسانی خود می اندازد ، امکان و فرصتی برای بازاندیشی و دگرگونی در جامعه فراهم کرد .
منتخب سیامک رفیع زاده از کتاب جامعه تعزیتی
ادامه دارد
