احمد تاج الدینی
با سقوط خلافت عباسیان بوسیله هلاکو خان مغول و تاسیس دولت ایلخانی(1335-1256.م)، دگرگونی بزرگی در عرصه ژئوپولیتیک جهان در دوره پایانی سده های میانه بوجود آمد. آن رخداد بزرگ نظامی و سیاسی زمینه ساز جهانی دورانی در اروپا گردید که به رنسانس شهرت یافته است. بسیار دشوار است اروپایی را در نظر آورد که بدون سقوط خلافت می توانست پای خود را از بندهای کلیسا آزاد سازد. سقوط خلافت عامل مهم بیرونی بود که مستقیما بر تحولات درونی دنیای مسیحی اروپا تاثیر گذاشت.
تاثیر دولت ایلخانان مغول بر ایران زمین بطور ویژه و دنیای اسلامی بطور عام نیز شگرف بود. از زمان سقوط تیسفون تا سقوط بغداد بدست مغولان، ایران زمین یک دوره 600 ساله سیاه سده های میانه ای خود را از سر گذرانده بود. در این ششصد سال اوضاع اجتماعی در ایران زمین درست به کاخ تیسفون (ایوان مداین) شباهت داشت، ویرانه و درهم شکسته، همانگونه که خاقانی شروانی در قصیده ای وزین آن را توصیف کرده است: خود دجله چنان گرید ، صد دجله خون گویی.
دولت ایلخانی تنها 79 سال دوام آورد، اما تاثیرات آن در تغییر اوضاع ایران بسیار وسیع و بزرگ بود. سلسله مراتب اجتماعی که خلافت در طول ششصد سال در ایران ایجاد کرده بود از هم پاشید. جایگاه اجتماعی صنوف که بر اساس وفاداری به خلیفه شکل گرفته بود، دست خوش تغییرات بزرگ گردید. امامان اهل سنت و مذاهب سنی موقعیت شان را از دست دادند. صنف ها و گروه هایی که سابقه مخالفت با خلافت داشتند جایگاه اجتماعی شان ارتقا یافت. شیعه و صوفیه میدان وسیعی برای فعالیت یافتند و مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند.
از جمله صنف هایی که پیوندی محکم با خلافت عباسی و حضور پر رنگ در جامعه اسلامی داشت و با این وجود پس از سقوط خلافت از گزند مغولان مصون ماند و جایگاهش ارتقا یافت صنف سادات بود. رد پای این سادات به گذشته های دور در تاریخ ایران و در دنیای خلافت باز می گردد. از این گروه با نام هایی چون آل محمد، خاندان اهل بیت، ذریه طیبه، عترت و مانند آنها نیز نام برده شده است. این جریان به صورت صنفی در تمامی سر زمین های خلافت حضور داشتند و با این عنوان که از اعقاب هاشم جد محمد، محمد، علی و فاطمه هستند از خزانه ، حقوق و امتیازات ویژه دریافت می کردند. نهادی نیز به نام «نقابت» یا «دارالسیاده» این افراد را زیر پوشش و حمایت قرار می داد. در پی کاوی این نهاد گفته شده است: « از وقتی که خمس غنایم در حق ذوی القربا (خویشان پیامبر) برقرار گردید و در اعقاب و بطون ایشان کثرتی پدید آمد ، حفظ حمای انساب را بعنوان نقابت احتیاج افتاد، و این اساس در خلافت بنی عباس بر پا شد که اشراف مقارن ظهور دولت ایشان به شمار بسیار گردیدند و هم ایشان خود هاشمی نژاد بودند و از سهم ذوی القربا می بردند و نقابت را قوانین و آدابی است....در زمان ایجاد نقابت چون بنی فاطمه که در سر اشراف و صمیم قرابت می باشند از ریاست و تحکم بنی عباس بر ایشان انفت و عار داشتند ناچار نقابت را تجزیه همی کردند بر دو قسمت: نقیب الطالبین و نقیب العباسین، و مقام این منصب بسیار محترم ...بود.( فرهنگ معین به نقل از الماثر و الاثار)». بنا بر این پژوهش، نقابت نهادی بود که در زمان خلافت عباسیان ایجاد گردید تا شجره نسب بازماندگان خاندان محمد را شناسایی و ثبت کند. چون این ذوی القربا از خمس (یک پنجم غنایم جنگی) سهم می بردند، و مدعیان وابستگی به محمد نیز زیاد شده بودند، نهادی بوجود آمد تا نسب ها را بررسی و سهم خمس آنها را پرداخت کند. تاسیس این نهاد نشان می دهد که متقاضیان خمس (سادات) و مدعیان وابستگی به این صنف بایستی بسیار فراوان بوده باشند. منبع درآمد این صنف با جنگ علیه کفار و توسعه اسلام گره خورده بود، زیرا بدون جنگ خمسی نمی توانست وجود داشته باشد. پس این صنف بایستی از مدافعان مهم جنگ های اسلامی بوده باشند. این صنف بنا بر ادعا های نَسبی برای خود اعتبار اشرافیت و برتری نسبت به دیگران قایل بود. جرجی زیدان نیز در «تاریخ تمدن اسلام» آنها را از صنف اشراف می داند و می گوید: «برای اینکه این خاندان جلیل به پاره ای از آلودگی ها گرفتار نشوند و شرافت و حیثیت افراد آن مصون بماند، معمولا شخصی را به اسم « نقیب الاشراف» یا رئیس خاندان نبوی انتخاب می کردند. وظایف نقیب الاشراف از این قرار بود: حفظ نسب خاندان، ثبت نام نوزادان، جلوگیری از افراد خاندان از نظر ارتکاب پاره ای گناهان و یا اشتغال به پاره ای از کسب ها، مطالبه و وصول و ایصال حقوق آنها، دریافت حقوق مربوط به خاندان پیغمبر از غنیمت و فیئی و تقسیم آن میان افراد و ...ص206».
معنای پارسی دارالسیاده، «سرای سروران» است که مفهوم را بهتر می رساند. اینکه این «سروران» دارای امتیازات ویژه ، چه کسانی بودند، هنوز از بوته پژوهش جدی در نیامده است. معلوم نیست که خلفای اموی و عباسی که بطور عموم نظر خوشی به شیعه نداشتند چرا باید برای این طایفه امتیاز ویژه قایل شده باشند.
بسیار احتمال دارد که این «سروران» یا همان سادات، ماموران اداره ای به نام دارالسیاده بوده باشند که با هدف کنترل جریان های مختلف شیعه که عموما با خلافت ناسازگار بودند، بوجود آمده باشد. منتسب کردن کردن این جریان (سروران) به خاندان محمد برای آنها حریم امنیتی بوجود می آورد تا به درون مخالفان خلافت نفوذ کنند. بویژه که معنای لغوی نقیب با جستجوگری و کسب اطلاع رابطه دارد. نقیب و نقابت از نقب گرفته شده که به معنی شکافتن، سوراخ کردن، راز گشودن، کاویدن عمق چیزها و گردش و جستجو ست . در زمان خلافت، دارالسیاده یا نقابت به دستگاه رسمی سراسری در تمام ایران مبدل شده بود، که ریاست آن در زمانی با نقیب عزالدین قمی بود که نقیب سادات همه بلاد ایران بود(ص 134 تاریخ ادبیات صفا.ج.سوم1). در اواخر خلافت عباسی این سروران (سادات) در بغداد نیز از قدرت زیادی برخوردار شده بودند و به خلیفه مشورت می دادند و به مقامات مهم می رسیدند.
در عصر مغول دارالسیاده ها دو باره احیا شدند و قدرت این صنف زیاد گردید بطوری که در زمان حکومت عطا ملک جوینی کلیه نامه هایی که در دیوان رسایل (دبیرخانه) نوشته می شد باید به تایید آنها (سادات) می رسید. به عبارت دیگر سادات مامورانی بودند که بر کار کارگزاران حکومت نظارت مستقیم داشتند.
از دلایل رابطه خوب مغول ها با سادات، خدمتی بود که سادات بغداد و اطراف آن در تصرف بغداد به هلاکو کرده بودند. آنها مخفیانه با هلاکو ارتباط برقرار کردند و اطلاعاعات مهم و لازم را برای تسخیر بغداد در اختیار او قرار دادند و به باور بسیاری از مطلعین، از علت های مهم سقوط بغداد و انقراض خلافت همکاری سادات با هلاکو بوده است.
در دوره مغول موقعیت اجتماعی و قدرت اقتصادی سادات افزایش چشم گیر یافت بطوری که در اواخر دوران مغول قدرت این سرورها چنان در فارس زیاد شد که حاکم فارس نگران آن گردید که « این طایفه (سادات) صاحب ثروت و مال و املاک اگر نَصب حکومت و قضا را با شرافت سیادت خود جمع کنند سودای سلطنت در ضمایر آنها متمکن خواهد شد و مملکت شیراز را تصرف خواهند کرد».
موقعیت ممتازی که سادات در عصر مغول و گورکانیان به دست آورده بودند در دوران صفوی بشدت کاهش یافت. صفویان که خود ردای سیادت را به خرقه تصوف ضمیمه کرده و از آن دو عامل در استقرار سلطنت بهره برداری کرده بودند، دیگر به هیچ سید و صوفی اجازه نمی دادند که با توسل به این عوامل با سیاست بازی کند و اساس دولت ملی آنان را به خطر اندازد. در راستای این سیاست ، بخشی از خاندان های سرشناس سادات در نظام اداری صفوی بکار گرفته شدند تا ادعاهای قدیم را فراموش کنند، و آن بخش از سادات که داعیه های سیاسی را کنار نگذاشته بودند و یا ظن سرکشی از آنها می رفت به شدت سرکوب گردیدند. فشار بر این صنف از اشرافیت سادات به حدی بود که بخش هایی از آنها مهاجرت به هند را به زندگی در دولت صفوی ترجیح دادند. سادات نوربخشیه و نعمت الهی از جمله خاندان های پر نفوذ «سادات – صوفی» بودند که ضربات سختی را به سبب بلند پروازی های سیاسی خوردند. قاضی احمد قمی در باره شاه قوام الدین نوربخش نواده سید محمد نوربخش که در زمان شاه تهماسب محاکمه شد می نویسد:« مشارالیه (قوام الدین نوربخش) از لباس درویشی که سرمایه عافیت جاودانی است، بیرون آمده، اراده های غیر موقع می نمود، بر طریق سلاطین و حکام می زیست، و شب و روز با سگ و یوز در شکار اوقات صرف کرده و به طریق عباسیه ( مانند خلفای عباسی) حجاب در ابواب منزل نصب کرده مانع مترددین بودند».
از آن پس نهاد نقابت و نهادهای تصوف در ایران رو به ضعف نهاد و در عوض نهادهای دولت مدرن صفوی استحکام بیشتری می یافتند.
در دوره قاجار نقابت سادات همچنان وجود داشت و نقیب سادات از سوی دولت تعیین می شد. پادشاهان قاجار در زیر سایه سلطنت خود به سادات پر و بالی دادند، اما این پر و بال دادن تا حدی بود که قدرت سلطنت آنها را تقویت کند. به این سبب فتحعلی شاه قاجار برای جلب عوام و رونق دادن به مجالس روضه خوانی و مذهبی با یکی از این سادات به نام «سید حسن تقوی تهرانی صیغه اخوت خوانده و به او اخوی می گفت. به همین مناسبت اولاد آقا حسن به سادات اخوی معروف شدند ( شرح زندگی من عبدالله مستوفی ج.1.ص52). اولاد این سادات در دوره قاجار و پهلوی به مقامات مهم سیاسی و اقتصادی رسیدند. سید مزبور در محله پامنار تهران حسینه ای بر پا کرده بود که در آن اعیاد مذهبی و مراسم سوگواری با شکوه تمام بر گزار می شد. این حسینیه همچنان با نام حسینیه سادات اخوی در مرکز تهران پا برجاست.
یحیی دولت آبادی در تاریخ «حیات یحیی» شرح روشنی از وضع سادات و نقابت دوره قاجار ارایه می کند و می گوید: « آقا سید محسن از طرف دولت نقیب السادات شده برای جلوگیری از تکدی سادات فقراء اداره ای تشکیل داده است (ص246 ج1)». دولت آبادی در نقد ریشه عادت ناپسند گدایی در میان سادات حکایتی تاریخی نقل می کند:«گویند در اوایل اسلام یکی از پادشاهان مسیحی احکام صادر شده از پیغمبر اکرم را شنیده تمجید می نماید. چون به مسئله خمس می رسد می گوید محمد به واسطه این حکم اولاد خود را برای همه وقت گدا و بی هنر بار آورد...منبع بالا». آنگاه به سید سازی های جعلی اشاره می کند و می نویسد: «در تهران عده ای از اطفال که بعضی هم منسوب به خاندان رسالت نمی باشند از سن چهار و پنج ساله تا ده و دوازده ساله و بیشتر هر یک پارچه سبز یا سیاهی به سر و کمر پیچیده در معابر با سماجتی که نظیرش در دیگر مردم دیده نمی شود دنبال اشخاص پیاده و سوار بر اسب و درشکه و غیره افتاده مطالبه پول نموده و انواع بی احترامی را می بینند و دست از شغل ناپسند خود بر نمی دارند. پاره ای از رجال دولت هم در مقام خودنمایی ...مشتی پول سفید و سیاه بزمین پاشیده منتظرین از فقرای سادات و غیره را به جمع نمودن آنها سرگرم کرده... و این کسب بی زحمت و نکوهیده را ترویج می نمایند. مخصوصا در دوره ریاست میرزا علی اصغر خان امین السلطان بیش از پیش وسایل ترویج گدایی فراهم گشته است (ص247 منبع بالا).
پس از مشروطیت و قانون مدار شدن کشور کلیه القاب و عناوین بنا به قانون مصوب 1304 در دورپنجم مجلس شورای ملی لغو گردید. سپس با تصویب قانون مدنی مسایل خصوصی به قلمرو حقوق خصوصی رانده شد. با قانون ثبت احوال و مکلف شدن شهروندان به داشتن شناسنامه، ثبت هر گونه عناوین غیر شهروندی به عنوان لقب ممنوع گردید. با این وجود عنوان «سید» در شناسنامه ها به خواست متقاضی درج و ثبت می گردید . ثبت عنوان «سید» در شناسنامه بر خلاف قانون بود زیرا یک امر خصوصی را سندیت دولتی و عمومی می داد. ظاهرا چون «سید» دیگر از عناوین اشرافی محسوب نمی شد چندان توجه ها را به غیر قانونی بودن آن جلب نکرد.
مشروطیت ایران پس از جنگ جهانی دوم با داعیه های سیاسی «دو سید» دیگر روبرو شد. نخست «سید ابوالقاسم کاشانی» و دومی «سید روح الله خمینی». این دو سید با تایید مستقیم و غیر مستقیم ترور در فعالیت های سیاسی در آشفته سازی فضای سیاسی ایران که منجربه انقلاب اسلامی گردید نقش داشتند.
پس از انقلاب اسلامی 1357 بازار سادات دوباره گرم شد. دو رهبر – «سید روح الله» و «سید علی» - و سه رئیس جمهور رژیم انقلابی – «سید علی، سید محمد و سید ابراهیم» - همه از سادات جلیل القدر بوده اند. بیش از یک چهارم مجلس خبرگان قانون اساسی که وظیفه نصب رهبر را دارد از سادات می باشند. بسیاری از مدیران حزب الهی عنوان«سید» را بر پیشانی نام خود حمل می کنند. نهادهای عریض و طویل با بودجه های میلیاردی مانند مجمع جهانی اهل بیت، شورای راهبردی سادات، مجمع جهانی سادات در حال شبکه سازی از سادات هستند. با انقلاب اسلامی وابستگی به نسب و سیادت از اسباب ترقی و خودنمایی و تبعیض گردیده است. آنها خود را ذریه طیبه (نسل پاک) می نامند. آنها شهروندان غیر سید را «عام» و خود را «سید ( آقا )» می خوانند و به توهین و تحقیر تاریخ ایران بویژه تاریخ پیش از اسلام ابایی ندارند. کار به جایی رسیده است که دولت تاریخی ایران به دارالخلافه سادات حسنی و حسینی و طالبی مبدل گردیده است و جایگاه دولت تا حد نقابت و دارالسیاده سقوط کرده است. در دارالخلافه سادات این مردم ایرانند که مجبور شده اند برای قوت لایموت دست نیاز بسوی بیت السیاده گدا پرور «سید روح الله»، «سید علی» و «سید ابراهیم » دراز کنند.
در روزگاری که میهن برای رهایی از دین سالاران تبهکار به یاری همه ایرانیان نیاز دارد، جا دارد که بسیاری از هم میهنانی که واژه «سید» را بر پیشانی نام خود دارند، در یک کنش مدنی شناسنامه های خود را اصلاح کنند و این «واژه» غیر قانونی سید را از نام خود حذف کنند. این کنش نشان خواهد داد که آن هموطنان ایرانیان متینی هستند که به ایرانی بودن خویش می بالند و نسب را امری خصوصی می دانند و با داستان سرایی های نظام اهریمنی در این گونه نسب سازی ها موافق نیستند. ایران دارالسیاده نیست.
دوشنبه 10.مرداد. 1401/ 01.08.2022
